маъруза соат

Nazorat savollari: 
1.
 
Xitoy  sivilizatsiyasi  shakllanishining  o’ziga  xos  jihatlariga  baho 
bering. 
2. Xitoy davlatchiligida hukm surgan sulolalarni sanang. 
3. Xitoy madaniyatining erishgan yutuqlarini tahlil qiling. 
4.  Xitoy  falsafiy  maktablari  va  ularning  ta’limoti  haqida  ma’lumot 
bering. 
 
11-mavzu:  Hindiston sivilizatsiyasi
 
Asosiy savollar: 
1. Hind sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari. 
2. Qadimgi hind madaniyati va uning taraqqiyoti. 
 
1-savolning bayoni: 
Janubiy  Osiyoda  eng  qadimgi    bo’lgan  hind  sivilizatsiyasi    m.a. 
III  ming  yilliklardayoq,  ibtidoiy-jamoa  tuzumining  emirilishi  va  sinfiy 
jamiyatning  yuzaga  kelishi  davrida  asosan  Hindistonning  shimoliy 
qismida,  Hind  daryosi  vodiysida    (hozir    asosan  Pokiston  hududida,  
taxminan m.a. XXII-XVI asrlar) shakllana boshlagan.  
Qadimgi Hind sivilizatsiyasi tarixini quyidagi bosqichlarga bo’lib 
o’rganish mumkin: 
1.  Eng  qadimgi  Hind  sivilizatsiyasi.    Bu  davr  taxminan    m.a.  XXIII-
XVIII  asrlar  bilan belgilanadi. (Ilk shaharlarning  paydo bo’lishi). 
2.  «Veda»  davri.    M.a.    XIII-VII      asrlar.  Shimoliy  Hindistonda  ilk 
davlatlarning yuzaga kelishi.  
3.  «Budda  davri».  M.a.  VI-III    asrlar.  Bu  davr  buddaviylik    dinining   
paydo  bo’lishi  va    tarqalishi,  umumhind  davlatining    tashkil  topishi 
bilan xarakterlanadi. 

---

 
88 
4.  «Klassik  davr».  M.a.  II    asrdan  eramizning  V    asrigacha.  Janubiy 
Osiyo mamlakatlarining iqtisodiyoti va madaniyatini gullab-yashnagan 
davri. 
Hind  daryosining    g’arbida  m.a.  VII-VI  ming  vujudga  kelgan 
Moxenjodaro    va  Xarappa  madaniyati  m.a.  2  ming  yillikning 
o’rtalarida,  Hind  vodiysiga  g’arbdan  rivojlanishda  pastki  pog’onada 
turgan oriylar qabilalarining bostirib kirishi natijasida halok bo’ldi.  
Ikkinchi  davr  bizga  asosan  Hindistonning  qadimgi  adabiy 
yodgorligi  –  “Veda”  lar  (m.a.  2  ming  yillik)  orqali  ma’lum.  «Veda 
davri»  (m.a.  XIII-VII  asrlar)  Shimoliy  Hindistonda  ilk  davlatlarning 
tashkil topishi bilan xarakterlanadi. So’nggi  veda  matnlari shakllangan 
paytda  oriy    qabilalari    Hind-Gang    tekisligining  butun  markaziy 
qismiga  tarqalgan  edi.  “Rigveda”  (hind-oriylarning  vedalarining  eng 
qadimgi  qismi)  yaratilgan  davrida    oriylarda  sinfiy  jamiyat  va  davlat 
hali    shakllanmagan  edi.  Iqtisodiyotda    yirik    qoramolchilikka  
asoslangan  chorvachilik  rivojlangan,    dehqonchilikka  e’tibor  
berilmagan.  
Veda  davrida  avvalgidek  yirik  shaharlar  qurilmagan.  Odamlar 
katta 
bo’lmagan 
manzillarda 
yashaganlar. 
Lekin 
qadimgi 
paytlardagidek,  shaharda  binolar  rejalashtirish  printsipida  joylashgan. 
Veda  davri  tasviriy  va  amaliy  san’at  namunalari  bizgacha  kam  yetib 
kelgan.  Bular,  asosan,  loydan,  oltindan  ishlangan  kichik  hajmdagi 
haykallardir. 
Gang  daryosining  yuqori    qismi,  Gang  va  Jamna  o’rtasidagi 
yerlardagi  kechgan  hayot  “Maxabxarata”  epik  asarining  syujetini 
tashkil qiladi. Ijtimoiy   tashkilot qabila bo’lgan, qabila boshlig’i roja-
harbiy  boshliq  va  yo’lboshchi  sifatida  o’z  qarindoshi  va 
xizmatkorlariga  tayangan.  Qabila  uch  tabaqa:  kohinlar,  harbiylar  va 
oddiy  jamoachilarga  bo’lingan.  Ilk  veda    davrida    qulchilik    mavjud 
bo’lgan. Qadimda hindcha “dasa” - qulni  bildirgan so’z ko’pgina veda 
madhiyalarida uchraydi. Asirlar qulga  aylantirilgan.  
So’nggi    veda    davrida    iqtisodiyot,  ijtimoiy  siyosiy    tuzumda  
keskin  o’zgarishlar  yuz  bergan.  Dehqonchilik  rivojlanib,    Hind-Gang 
vodiysida  keng  dalalar  o’zlashtiriladi,  daraxtning    qattiq  yog’ochidan 
omoch  yasay boshlanadi.  
M.a.  II  ming  yillik  oxiri  I  ming  yillik  boshlaridaShimoliy  
Hindistonning  ijtimoiy-siyosiy  taraqqiyoti  jamiyatning  “kohinlar”, 
qabila harbiy zodagonlari-“kshatriylar”, to’la huquqli xalq- “vayshilar” 

---

 
89 
jamoaning  pastki  to’la  huquqli    bo’lmagan  aholi    qismi  -  “shudra” 
(qullar)  kabi  to’rt qatlamini vujudga  keltiradi.  
Har  bir  qatlam    epik  toifalar  –  varna  (so’zma-so’z  “nav”)  ga 
aylanadi.  Har  bir  varna  (kasta)    vakilining  merosiy    mavqei  ularning 
mashg’uloti  va  diniy  majburiyatlarini    belgilagan.  Kohinlik  va 
o’qituvchilik  majburiyati  braxmanlarga,  jang    qilish  va  boshqarish  
kshatriylarga,  vayshiylarga      mehnat  qilish,  shudralarga  uch  oliy 
varnalarga  so’zsiz    xizmat qilish majburiyati yuklatilgan.  Bu toifaviy 
mavqe meros bo’lib o’tgan.  
M.  a.  VI-III    asrlar,  “Budda    davri”  da  shimoliy  Hindiston 
jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarida keskin o’zgarishlar yuz 
beradi.  Bu  o’zgarishlar  to’grisida    arxeologik  va  yozma  manbalar 
ayniqsa, budda manbalari boy ma’lumot beradi.  
Bu davrda  shaharlar aholisining soni keskin oshadi. Tovar  – pul  
munosabatlarining o’sishi natijasida  er.  avv.  I  ming yillik  o’rtalarida 
tanga  pul zarb  qilina boshlaydi.  
Qishloqda  oila  yetakchi    o’rin  tutgan.  Oila    boshlig’i  ota  yer-
chorvani  oila    nomidan  boshqargan.  Ayollar  hurmat    qilinsada,  lekin 
mulk  huquqiga  ega bo’lmaganlar. Patriarxal oilada  bir necha  avlod 
yashagan.  Xususiy    mulkchilikning  rivojlanishi  mulkiy  tengsizlikka 
olib kelgan.  
M.a.  I      ming    yillik  o’rtalarida  hokim  (roja)  lar  davlat 
boshqaruvida  shakllanayotgan    ma’muriy  apparat    va  xizmatga 
tortilayotgan aslzoda bo’lmagan kishilarga  tayanganlar. Hokim  uchun 
asosiy tayanch kuch qo’shin edi. Armiyada engil jang aravalari o’rnini 
og’ir  kvadrigalar  egallaydi,  otliq  qo’shinlardan  keng  foydalanildi, 
jangovar fillardan  qo’shin tuzila boshlanadi.  
M.a. I ming  yillik  o’rtalarida Hindistonda  yirik davlatlar  paydo 
bo’ladi.  Ularning  ko’pchiligida  alohida  sulolalar,  faqat  ayrimlarida  
oligarxiya    hukmron  edi. Magadxa va Koshala Gang daryosining quyi  
oqimida, Gang va Yamun oralig’ida Vatsa, Avanti davlatlari o’rtasida   
yetakchilik  uchun  kurash    olib  boradilar.  M.a.  IV  asrda  Magadxa 
davlati  kuchli  ta’sirga  ega  bo’ladi  va  yuz  yil    o’tgach  u    birinchi 
umumhind  davlatiga asos soladi. 
Shimoliy  Hindistonda  Panjobdan  to  Bengaliyagacha  bo’lgan 
yerlar  Mauriya  urug’idan  bo’lgan  Magadxalik  zodagon  Chandragupta 
(m.a. 317-yil hokimiyatni egallagan) tomonidan bo’ysundiriladi. Uning 
vorisi  davrida Mauriyalar hokimiyati Dekan hududigacha yetib boradi. 

---

 
90 
Ashoka  (m.a.  264-231-yillar)  davrida  Mauriyalar  davlati  gullab-
yashnaydi.  
Podsho  hokimiyati    poytaxtda  oliy  mansablarni    egallagan  
zodagonlar    va  podsho  qarindoshlaridan    tuzilgan  podsho  kengashi 
bilan  cheklangan.    O’z  navbatida    podsholar  ham    urug’    zodagonlari 
kshatriylarning  imtiyozlarini    cheklashga,  ularni  o’z  tarafdorlari  bilan 
almashtirishga  harakat qiladi.  
Hindistondagi    barcha    davlatlarning  hukmdorlari  noan’anaviy 
dinlarga,    asosan  budda  diniga  homiylik    qilganlar.  Mauriylar  budda 
dini  targ’ibotiga  jiddiy  e’tibor  berganlar.  Turli  mamlakatlarga  budda 
g’oyalarini    targ’ib  qilish  uchun  missionerlar  yuborilgan.  Ayniqsa, 
Hindiston  bilan  yaqin    aloqa  bo’lgan  viloyatlarda  budda  ta’limoti  tez 
qabul   qilinadi.  
M.a.  IV-III  asrlarda  sekin-asta  umumhind  davlati  tashkil  topa 
boshlaydi.  Bu  butun  janubiy  Osiyoning  barcha  hududlarining 
sivilizatsiyalashuvida  muhim rol  o’ynagan. M.a. II asr boshlarida  bu 
siyosiy  birlashma  parchalanib ketadi,  lekin u to’g’risida  xotira  qoldi. 
Ashokia 
kapitelidagi  to’rt  sher  hozirgi  kunda  Hindiston 
Respublikasining  milliy  ramzi  hisoblanadi.  Madaniy    birlik,  davlat 
paydo bo’ladi.  
Klassik  davr  (m.a.  II  asrdan-  milodiy  V  asrgacha)  boshlarida 
Maurilarning  so’nggi  vakili    hukmronligi  tugab,  shu    vaqtdan 
mamlakatda  uzoq  siyosiy    tushkunlik  boshlandi.  Shimoliy-g’arbiy 
Hindistonda  yunon-baqtriyaliklar  paydo  bo’ldi  va  ular    Gandxarada  
o’rnashib    qoldilar.  M.a.  I        asrlarda  sak  qabilalari    kirib    kelib, 
shimoliy-g’arbda bir necha davlatlarni barpo  qiladilar. Sak podsholari 
o’zlarini    «buyuk  podsholar  podshosi»  deb  ataydilar.  Yirik  davlat 
birlashmalarida noiblik,  satrapliklar  joriy  qilinib,  hududlarda  satrap  
(kshatrap) ancha  mustaqil bo’lgan.  
Eramizning 
boshlarida 
shimoliy–g’arbiy 
Eronning  ba’zi 
viloyatlari  parfiyaliklarga  bo’ysundi.  Eramizning  I    asrida    Markaziy  
Osiyoda  Kushon    davlati  yetakchi    rol  o’ynaydi.    Kushonlar 
Hindistonning  shimoli-g’arbiy qismida o’rnashib  oladilar.  
Eramizning  IV-V  asrlarida    Magadha    Gupta    sulolasi  
hukmronligi  ostida    yana  rivojlana  boshladi.  IV    asr    o’rtalarida 
Samudragupta  (335-380-yillar)  davrida  Magadxa  qudratli  davlatga 
aylanadi.  Samudragupta  Shimoliy  Hindistonda  unga    yaqin 
davlatchalarni,    Dekanda  o’n  besh  davlatchani    tugatadi.  Dekan  
viloyati  g’olibona    yurishga  qaramasdan    Gupta    davlati  tarkibiga  

---

 
91 
kirmaydi.  Chandragupta    II  (380-445  yillar  davrida)    Gupta    davlati 
gullab-yashnadi. Uning davri hind tarixining “oltin davri” hisoblanadi. 
Uning  vorislari    davrida    o’zaro    urushlar  kuchayib    ketadi.  O’rta 
Osiyodan  kelgan  eftalitlar  V  asrda  Gupta  davlatini  qulatdi.  V  asrda  
shimoliy Hindiston kichik  davlatchalarga bo’linib  ketadi.  
Dekan    mamlakatlari  tarixida    Satavaxan    sulolasi  alohida  o’rin  
tutadi.  Eramizning  ikkinchi    asrida  Satavaxanlar  davlati  o’z 
taraqqiyotining    yuqori  cho’qqisiga  chiqadi.  Uning  asosiy    markazlari 
g’arbiy Dekanda edi. III  asrda  bu davlat parchalanib ketadi.