маъруза соат

Nazorat savollari: 

---

 
108 
1.
 
Islom sivilizatsiyasining asosiy xarakterli belgilari va o’ziga xos 
xususiyatiga baho bering.  
2.
 
Islom sivilizatsiyasining rivojlanish bosqichlarini tahlil qiling.  
3.
 
Islom jamiyati va ijtimoiy-diniy harakatlar haqida ma’lumot 
bering.  
4.
 
Arab-musulmon san’atining asosiy xarakterli belgilariga baho 
bering.  
5.
 
Hozirgi davrda islom va uning mohiyatini tahlil qiling. 
 
14-mavzu: Qadimgi Yunoniston sivilizatsiyasi 
Asosiy savollar: 
1. Yunon sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari. 
2. Qadimgi yunon madaniyati 
 
1-savolning bayoni: 
Yevropada ilk bor yuzaga kelgan Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch 
bosqichga  bo’linadi:  birinchisi  -  bu  m.a.    II  ming  yillikda  Krit  va 
Mikenada  ilk  sinfiy    jamiyatlar  va  davlat  birlashmalarining  paydo 
bo’lishi va halokati.  
Ikkinchi  bosqich  -  bu  Krit-Miken  sivilizatsiyasining  halokatidan 
keyin  antik  Yunonistonning  m.a.  XI    asrdan  m.a.  IV  asrning  so’ngi 
choragigacha  bo’lgan  taraqqiyot  davrini  o’z  ichiga  oladi.  Qadimgi 
Yunon jamiyati taraqqiyotining eng yuqori cho’qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, 
siyosiy  davlat    tuzilmasi  bo’lgan  yunon  polislarining  tug’ilishi, 
yuksalishi  va    tushkunligi  bosqichi  bo’ldi.  Bu  bosqich  o’z  ichiga  uch 
davrni oladi: 
 
1.  M.a.  XI-IX    asrlar  -  Gomer  yoki  polis  arafasi  (“Qorong’i 
asrlar”).  Bu  bosqichda    Bolqon  Yunonistoni  hududida    urug’-qabila 
munosabatlari hukmron bo’ladi. 
2.  Arxaika  davri  (m.a.  VIII-VI  asrlar)  -  polis-davlatlarning 
shakllanishi,  buyuk  Yunon  kolonizatsiyasi  va  ilk  yunon  tiraniyalari 
davri. 
 
3.  Klassik  Yunoniston  (m.a.  V-IV  asrlar.)  -  qadimgi  yunon 
polislari,  ularning  iqtisodiyoti  va  yunon  madaniyatining  gullab-
yashnagan davri.  
 
M.a. IV asrning so’ngi choragida  yunon-makedonlar tomonidan 
Ahamoniylar  Eroni  davlatining  bosib  olinishidan  yunon  tarixining 
uchinchi so’nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni 
o’z ichiga olib (m.a. IV asrning so’ngi choragi – m.a. 30-yillar), sharq 

---

 
109 
va  g’arb  madaniyati  unsurlarini  o’z  ichiga  olgan  ellin    davlatlarining 
tashkil topishi, ellin madaniyatining rivojlanishi davridir. M.a. 30-yilda 
so’ngi ellin davlatlaridan biri Ptolomeylar Misri mustaqilligini yo’qotib 
Rimga  tobe  bo’ladi.  Shu  bilan  antik  Yunoniston  sivilizatsiyasi  tarixi 
tugallanadi. 
 
Endi  har  bir  bosqichning  o’ziga  xos  xususiyatlariga  qisqacha 
to’xtalib  o’tamiz.  Kritda  yuzaga  kelgan  bronza  davri  sivilizatsiyasi 
Minoy  nomi  bilan  ataladi.  M.a.  III  va  II  ming  yilliklar  chegaralarida 
Kritda  dastlabki, markaz-saroylari Knoss, Fest, Malliya, Kato-Zakroda 
bo’lgan davlatlar yuzaga keladi. “Saroy sivilizatsiyasi” davri taxminan 
m.a. 2000 yildan 1400 yilgacha davom etgan. Uning nihoyasiga yetishi, 
ayrim  olimlarning  taxminiga  ko’ra,  ulkan  tabiat  ofatlari  bilan  bog’liq. 
Ko’p  o’tmasdan  vayron  bo’lgan  saroylar  o’rnida  yangilari,  yanada 
hashamatli  va  muhtasham  saroylar  paydo  bo’ladi.  “Yangi  saroylar” 
davriga  oid  Knossdagi  saroy  arxeologik  jihatdan  juda  yaxshi 
o’rganilgan.  Minoy    sivilizatsiyasi  m.a.  XVI-XV  asrning  birinchi 
yarmida  gullab-yashnagan.  Yuqorida  aytib  o’tilganidek,  tabiiy  ofat 
tufayli vayron bo’lgan va ziflashgan Kritga  axeylar bostirib kirgan va 
sivilizatsiya markazi materikka ko’chgan. 
 
Axey  sivilizatsiyasining  gullab-yashnashi  XV-XIII  asrlarga 
to’g’ri keladi. Bu davrga saroylar Mikena, Tirinf. Pilos, Afina, Fiva  va 
boshqa  joylardan    topilgan.  Axey  jamiyati  iqtisodiy  tizimining  asosini 
saroy  xo’jaligi  tashkil  etgan.  Yerlar  xususiy  va  jamoa  yerlariga 
bo’lingan.  Jamiyatning  eng  quyi  qatlamini  tashkil  etgan  qullar  asosan 
saroyga  qarashli  bo’lgan.  Erkin  jamoachilar  muhim  ijtimoiy  guruhni 
tashkil  etgan.  Dalvt  tepasida  siyosiy  va  diniy  funktsiyalarga  ega 
bo’lgan podsho (“vanaka”) turgan.  
 
XIII asr oxirida Yunonistonga shimoliy xalqlarning, shu jumladan 
yunon-doriylarning kirib kelish boshlandi va XII asr oxiriga kelib axey 
sivilizatsiyasi yakun topdi.  
M.a.  XI-IX    asrlar  haqida  ma’lumot  beruvchi  asosiy  manbalar 
“Iliada” va “Odisseya” epik poemalaridir. Ularda   axeylarning Troyaga 
yurishi  haqida  hikoya  qilinadi.  Ammo  bu  asarlarning  muallifi 
hisoblanadigan  Gomer  m.a.VIII  asrda  yashaganligini  hisobga  olish 
lozim.  Bu  davrda  Yunoniston  aholisi  asosan  dehqonchilik  bilan 
shug’ullangan,  chorvachilik  ham  rivojlangan.  Hunarmandchilik, 
ayniqsa  metallsozlikda  muhim  o’zgarishlar  sodir  bo’ldi.  Aynan  shu 
davrda temirdan keng foydalanila boshlandi.  
Yunoniston  iqtisodida  erkin  dehqon  yetakchi  shaxs  bo’lgan. 

---

 
110 
Doriylar  istilo  qilgan  hududlarda,  masalan  Spartada  ahvol  boshqacha 
bo’lgan, ular mahalliy axey aholisini o’zlariga qaram qilib olgan. 
Jamiyatni tashkil etishning asosiy shakli jamoaning alohida shakli 
bo’lgan  polis  edi.  Polislarning  fuqarolari  unga  kirgan  patriarxal 
oilalarning boshliqlari edi. Polis-jamoa ikki funktsiyani bajargan: yerni 
va  aholini  himoya  qilish  hamda  ichki  jamoaviy  munosabatlarni 
boshqarish.  Faqatgina  Spartaga  o’xshash  qaram  aholi  bo’lgan  polislar 
sodda davlat tashkiloti xususiyatlariga ega bo’la boshladi.  
Arxaika davrida antik damiyatning asosini tashkil etgan ijtimoiy-
iqtisodiy  va  siyosiy  xususiyatlar  shakllandi:  klassik  qulchilik;  pul 
munosabatlari va bozor tizimi; siyosiy tashkilotning asosiy shakli-polis; 
xalq    suvereniteti  konsepsiyasi  va  boshqaruvning  demokratik  shakli. 
Arxaik  davrda  ayrim  shahar-davlatlarda  boshqaruvning  tiraniya  shakli 
(m.a. VII-VI asrlar) ham mavjud bo’lgan.   
Aynan  shu  davrda  antik  dunyoga  to  xristianlika  qadar  ta’sir 
ko’rsatgan  ahloq  me’yorlari  va  estetik  idellar  ishlab  chiqildi.  Nihoyat 
bu  davrda  antik  madaniyatning  aosiy  xususiyatlari  shakllandi:  falsafa 
va  fan,  adabiyotning  asosiy  janrlari,  teatr,  order  me’morchiligi,  sport. 
Arxaik  davrda  sodir  bo’lgan  “buyuk  yunon  koloniyalashtirishi”  ham 
ulkan tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. 
Klassik  davr  m.a.  VI–V  asr  chegaralaridan  to  m.a.  338  yilgacha 
davom  etgan.  Bu  davr  Yunonistonning  eng  yuksalgan,  arxaik  davrda 
shakllangan  hodisalarning  gullab-yashnagan,    ijtimoiy-iqtisodiy  va 
siyosiy  tashkilotning    o’ziga  xos  shakli  bo’lgan  polislarning 
hukmronlik davridir.  Olimlarning fikricha qadimgi yunon jamiyati, shu 
jumladan  madaniyat  va  san’at  taraqqiyotining  o’ziga  xos  xususiyatlari 
aynan jamiyatni tashkil etishning polis shakli bilan bog’liqdir.  
 
Bu davrda sodir bo’lgan yunon-fors urushlari Elladaning ijtimoiy-
iqtisodiy  taraqqiyotiga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatdi:  qulchilikning  keng 
tarqalishi, Afinaning yuksalishi va demokratik tuzumning shakllanishi. 
Shu  bilan  birga,    bu  davrda  Delos  dengiz  ittifoqi  va  Peloponnes 
ittifoqining  yuksalishi  ular  o’rtasidagi  Peloponnes  urushining  kelib 
chiqishiga  olib  keldi.  Bu  urush  Yunoniston  tarixida  polis  inqirozini 
boshlab berdi, hokimiyat tepasiga oligarxiya kela boshladi.  
 
M.a.  IV  asrga  kelib  fuqaro-yer  egalarining  jamoasi  sifatida 
vujudga  kelgan  polislar  savdo-pul  munosabatlarining  rivojlanishiga 
to’sqinlik  qila  boshladi.  Iqtisodiy  va  siyosiy  sohalarda  o’zgarishlar 
sodir  bo’ldi,  tiraniya  qayta  tug’ildi.  O’zaro  urushlar  Yunonistonni 
zaiflashtirdi,  mamalkat  xo’jaligini  izdan  chiqardi.  Bundan  esa 

---

 
111 
Makedoniya  podsholigi  foydalanib  qoldi.  Aleksandr  Makedonskiy 
davri klassik davrdan ellinistik davrga o’tish davri bo’ldi.   
 
Makedonskiyning  Sharqqa  yurishlari  va  yangi  bosib  olingan 
yerlarga ellinlarning ommaviy ko’chib borishi ellinistik davrni boshlab 
berdi.  Ellinistik  sivilizatsiyaning  geografik  va  xronologik  chegaralari 
olimlar  tomonidan  turlicha  baholanadi.  Ellinizm  davri  uch  bosqichga 
bo’linadi: ellinistsik davlatlarning tashkil topishi (m.a. IV asrning oxiri-
III  asrning  boshi),  bu  davlatlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  va  siyosiy 
tizimining  shakllanishi  va  gullab-yashnashi  (m.a.  III  –  II  asrning 
boshlari) 
va 
iqtisodiy 
tushkunlik, 
ijtimoiy 
ziddiyatlarning 
keskinlashishi, Rim hokimiyatiga bo’ysunish davri (m.a. II asr-milodiy 
I asrning oxiri).