маъруза соат

Nazorat uchun savollar: 
1.
 
Yapon  sivilizatsiyasining  yakkalik  xususiyati  uning  rivojida  qay 
tariqa o’z aksini topdi? 
2.
 
Yapon  sivilizatsiyasining  qaysi  xususiyatlari  uning  o’ziga  xosligini 
belgilaydi deb hisoblaysiz? 
3.
 
Bugungi kunda yapon sivilizatsiyasi taraqqiyotiga baho bering. 
 
13-mavzu: Islom sivilizatsiyasi
 
Asosiy savollar: 
1. Islomning vujudga kelishi va Arab xalifaligining tashkil topishi.  
2. Islom jamiyati va ijtimoiy diniy harakatlar. 
3. Arab musulmon madaniyati taraqqiyoti. 
 
1-savolning bayoni: 
Arablarning  ijtimoiy-madaniy  taraqqiyoti  VII  asr  boshlarida arab 
qabilalarining  birlashishi  va  umumlashuviga  olib  keldi.  Islom  dini,  bu 
birlashuvni  mafkuraviy  tasdiqlovchi,  oqlovchi  bo’ldi:  hamma  uchun 
bab  baravar  printsiplar,  millatlarning  etnik  kelib  chiqishiga  qaramay, 
din oldida hammaning huquq tengligi arablar oldida katta imkoniyatlar 
tug’dirdi.  
Islom  dinining  asoschisi,  «Allohning  elchisi»  (rasululloh), 
Muhammad  (s.a.v)  (570-632  yy)  610  yildan  Makkada  yangi  diniy 
ta’limotni  boshlaydi.  610—620  yillar  davomida Makkaning an’anaviy 
butparast  jamoalari  bilan  yangi  din  tarafdorlari  orasida  to’xtovsiz 
kurash  ketadi.  Bu  kurash  622  yilda  payg’ambarimizning  Yasrib 
(Madina)  ga  hijrati  bilan  yakunlanadi.  Musulmonlar  jamoasi  (ummat) 
Madinada  mustahkamlanib,  kuchaydi.  630  yili  Makka  jangsiz 
Muhammadga (s.a.v) taslim bo’ldi. Makka Islomning diniy markaziga 
aylandi.  Ka’ba  ichidagi  majusiy  butlar  va  sanamlar  tantanali  ravishda 
buzib  tashlandi,  u  eng  muqaddas  sajdagohga  aylantirildi,  bu  yerga  haj 
qilish  Islomning  asosiy  farzlaridan  biri  deb  e’lon  qilindi.  Bu 
Muhammad  (s.a.v)  jamoasining  badaviylarga  nisbatan  ta’sirini 
kuchaytirdi va ular o’rtasida Islomni keng yoyishda muhim ahamiyatga 
ega bo’ldi. 
 Muhammad  (s.a.v)  dan  so’ng  chahoriyorlari  Abu  Bakr  Siddiq 
(568—634),  Umar  ibn  al-Xattob  (634-644  yy),  Usmon  ibn  Affon 

---

 
100 
(644—656),  Ali  ibn  Abu  Tolib  (656—661  yy)  lar  birin  ketin  xalifa 
bo’ldilar va zabt etish, islom dinini tarqatish siyosatini davom ettirdilar.  
Dastlabki  saylangan  to’rt  xalifadan  so’ng  xalifalikda  hokimiyat 
Ummaviylar  sulolasi  qo’liga  o’tdi.  Bu  sulola  asoschisi  yirik  savdogar 
va  qurayshiylar  zodagoni  Abu  Sufyonning  o’g’li,  Suriya  hokimi 
Muoviyadir.  Muoviya  Ali  xalifaligini  tan  olmay,  Damashqda  o’zini 
xalifa  deb  e’lon  qilgan. Ali vafotidan keyin (661 y.) arab  zodagonlari 
va harbiy boshliqlar yordamida Muoviya yagona hukmron-xalifa bo’lib 
qoladi. Xalifalik poytaxti Madinadan Damashqqa ko’chirildi.  
Abbosiylar  sulolasiga
 
Muhammad  (s.a.v)  amakisi  avlodlaridan 
Abulabbos  as-Saffoh  (749—754  yy)  Abbosiylar  davrida    poytaxt 
Damashqdan Bag’dodga ko’chirildi.  
Arab  xalifaligi  Arabiston  yarimoroli,  Yaqin  va  O’rta  Sharq, 
Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va Kavkazortini o’z ichiga 
olgan  yirik  feodal  davlat  edi.  Arablar  Vizantiyaga  qaram  bo’lgan 
Suriya,  Misr,  Eron,  Markaziy  Osiyoda  mavjud  ijtimoiy  va  siyosiy 
davlat  tuzumi,  ma’muriy  tashkilotlar,  moddiy  va  ma’naviy  hayot 
udumlarini  qabul  qiladilar.  Masalan  Erondagi  Sosoniylar  davlatidan 
markazlashgan  davlat  idorasi,  feodal  ishlab  chiqarish  usulini  qabul 
qiladilar.  
Umaviylar  davrida  qator  ma’muriy  harbiy  o’zgarishlar  amalga 
oshirildi: xalifalik lavozimi nasliy merosga aylantiriddi, davlat xazinasi 
va davlat arxivi tashkil etildi, arab tili davlat tili deb e’lon qilindi, yangi 
oltin, kumush va mis pullari chiqarildi, harbiy-dengiz floti tashkil etildi. 
Abbosiylar davrida Old va O’rta Osiyoning shuningdek Shimoliy 
Afrikaning  juda  keng  hududida  ma’lum  vaqtgacha  tinchlik  qaror 
topishi  natijasida  xalifalik  iqtisodiy  jihatdan  g’oyat  taraqqiy  topdi. 
Soliq  solishda  ham  eron  usullarining o’zlashtirildi. Xalifalik Erondagi 
singari  ma’muriy  jihatdan  viloyatlarga  bo’linib,  ularga  gubernator  – 
amirlar  boshliq  qilib  qo’yilgan.  Arab  xalifaligida  xo’jalik  ishlarining 
turli sohalariga ham katta e’tibor berilgan, bu borada ham qisman Eron, 
qisman  Mesopotamiya  an’analaridan  foydalandi.  Markaziy  hukumat 
irrigatsiya  tizimiga  muttasil  e’tibor  berishi  natijasida,  bu  davrda 
dehqonchilik sohasida katta yutuqlarga erishildi.  
IX-X  asrlarda  xalifalikning    siyosatida  keng  ko’lam  olgan  ichki 
savdo va ayniqsa tashqi xalqaro savdo juda katta o’rin tutar edi. Arab 
savdogarlari  yiroq  shimolgacha  –  yuqori  Volgagacha  va  hatto  Boltiq 
dengizi  qirg’oqlarigacha  borib  savdo  qilardilar.  Uzoq  sharqda  Xitoy, 

---

 
101 
Hindiston  va  Indoneziyada  doimiy  suratda  savdo  qilardilar.  Arablar 
Yaqin sharqda - Levantda, ayniqsa, qizg’in savdo olib bordilar.  
Bog’dod  xalifaligi  davrida    arablarda  yer  egaligi  munosabatlari 
uzil-kesil 
qaror 
topdi. 
Xalifalikga 
qarashli 
mamlakatlarda 
ekspluatatsiya qilinuvchi asosiy sinf jamoachi dehqonlar edi. Jamoachi 
dehqonlarning  ko’pchiligi  xalifaning  yerlarida  yashab,  feodal  rentani 
bevosita davlatning o’ziga to’lar edi. Arab qonunlariga muvofiq butun 
yer  xalifaga  qarashli  bo’lib  xalifa  bu  yerning  biror  qismini  o’z 
xizmatkorlariga  vaqtinchagina  berar  edi.  Shu  tufayli  xalifalikda  katta 
yer  egaligining  nasldan-naslga  o’tishi  o’rta  asr    Yevropasidagi  kabi 
qat’iy emas edi.  
Iqto-harbiy xizmat o’taganligi uchun beriladigan chek  yer bo’lib, 
G’arbiy  Yevropa  benifetsiyalariga  o’xshab  ketadi.  Mulk  –  in’om 
qilingan  va  asta  sekin  nasldan  naslga  meros  bo’lib  o’tadigan  yer 
mulklar,  xissa  va  boshqa  imtiyozli  yerlar  g’aznaga  soliq  to’lashdan 
ozod  qilingan  bo’lib,  bular  o’sib  kelayotgan  xususiy  yer  egaligining 
shakllari edi.  
Arablar  hukmronligining  ilk    davrida  ancha  engil  tortgan 
mehnatkash aholisining ahvoli keyinchalik og’irlasha bordi. Dehqonlar 
qisman  natura  shaklida  va  qisman  pul  shaklida  katta-katta  soliqlar 
to’lardi, bu esa mayda ishlab chiqaruvchi dehqon yoki hunarmandning 
deyarli hamma qo’shimcha maxsulotlarini yamlab ketar edi-da, natijada 
ularning  o’zlari    juda  achinarli  kun  kechirar  edi.  Amaldorlarning 
o’zboshimchaligi  va  jabr  zulmi,  dehqonlarning  huquqsizligi  va 
himoyasizligi,  ularni  yarim  qul  holiga  solib  qo’ygan  edi.  Xalifalikda 
qullarning  ahvoli  esa  nihoyatda  og’ir  edi.  Bunga  javoban  yirik  r 
egalariga  va  ularning    manfaatini  himoya  qiluvchi  xalifaga  qarshi  bir 
necha marta qo’zg’olon ko’tarildi. Keng ko’lam olgan xalq xarakatlari 
xalifalikni larzaga keltirib ko’p vaqtgacha uning birligini buzib qo’ydi. 
Biroq  xalifalikni  parchalanishiga  boshqa  sabablar  ham  bor  edi. 
Xalifalik  turli  mamlakatlarni  o’z  ichiga  olgan  bo’lib,  turli  tuman 
xalqlarning  murakkab  bir  konglomeratidan  iborat  ediki,  bulardan 
ba’zilari o’tmishda o’zining yorqin tarixiga ega edi; shuning uchun ham 
bu xalqlar o’z mustaqilligini tiklashga intilar edilar; ishlab chiqaruvchi 
kuchlarning  rivojlanishi  natijasida  maxalliy  aloqalar  mustahkamlanib 
borgan  sari  bu  intilish  kuchayib  borardi.  Shu  bilan  birga  xalifalik 
hokimiyati  tobora  zaiflashib  bormoqda  edi.  Xalifalik  haqiqatda  VIII 
asrdayoq  parchalana  boshlgan  edi.  756-yilda  Qurdoba  amirligi  ajralib 
chiqqandan  keyin  VIII  asrning  oxiri  IX  asrda  boshlarida  Marokash 

---

 
102 
bilan Tunis  ajralib chiqdi, IX asrning o’rtalarida Misr mustaqil bo’lib 
oldi (bu yerda avvaliga tumanlar, keyinchalik X asrda Alining avlodlari 
–  Fotimiylar  idora  qila  boshlab,  ular  969-yildan  etiboran  Misrni 
mustaqil  Qohira  xalifaligiga  aylantirdi).  IX  va  X  asrlarda  Eron  ajralib 
chiqdi, 945 yili Erondagi buvayhiylar Bag’dodni egallab, abbosiylarni 
siyosiy  hokimiyatdan  chetlatdilar,  fors  tilida  so’zlashuvchi  aholidan 
iborat katta hudud mustaqillikka erishdi. 
Movaraunnahrda 
Movaraunnahrda 
mahalliy 
sulolalar 
boshchiligida Tohiriylar, Safforiylar va Somoniylar davlati tuzildi. 
Shu  tarzda  qudratli  abbosiylar  xalifaligi  parchalanib  keta 
boshladi.  1055  yilda  saljuqiy  turklar  Bog’dod  shahrini  bosib  oldi, 
Abbosiy  xalifa  qo’lida  faqatgina  diniy  hokimiyat  saqlanib  qoldi.  Eng 
so’nggi  xalifa  Mu’tasim  mo’g’ullar  xoni  Xuloku  tomonidan  1258  yili 
qatl  etildi.  Mana  shunday  qilib  abbosiylar  xalifaligi  besh  asr  va 
umuman Muhammad (s.a.v.) payg’ambardan keyin tashkil topgan arab 
xalifaligi 626 yil hukm surdi.