маъруза соат

 
Nazorat savollari: 
1.
 
Rim  sivilizatsiyasining  yunon  sivilizatsiyasi  bilan  umumiy 
xususiyatlarini ko’rsating. 
2.
 
Antik  sivilizatsiyaning  bugungi  kunga  qadar  o’z  dolzarbligini 
yo’qotmagan yutuqlarini sanab bering. 
 
16-mavzu: Vizantiya va Rossiya sivilizatsiyalari
 
Asosiy savollar: 
1. Vizantiya sivilizatsiyasi va uning ahamiyati 
2. Rus sivilizatsiyasi va uning o’ziga xos xususiyatlari 
 
1-savolning bayoni: 
Sivilizatsion  taraqqiyotning  Qadimgi  davrdan  keyingi  bosqichi 
O’rta asrlar bo’ldi. Bu davrda Vizantiya sivilizatsiyasi alohida, yetakchi 
o’rin tutdi.  
Vizantiya  tarixi  324  yilda  Bosfor bo’g’ozidagi qadimgi Vizantiy 
shaharchasi  o’rnida  Rimning  yangi  poytaxti  Konstantinopolga  asos 
solinishi  bilan  boshlanib,  1453  yilda  turklar  tomonidan  bosib 
olinishidan so’ng yakun topdi. Mustaqil davlat va  sivilizatsiya sifatida 
esa  uning  tarixi  Rim  ikki  qismga  parchalanib  ketgan  395  yildan 
boshlanadi.  
Konstantinopol  Rim  imperiyasining  Yevropa  va  Osiyo  qismlari 
tutashgan  nuqtada,  Sharq  va  G’arb  chorrahasida    joylashgan  edi. 
Darhaqiqat  Vizantiya  sivilizatsiyasi  antik  meros  va  sharqiy  –  xristian 
maslagining o’ziga xos sintezi edi. Uning tabiiy-geografik o’rni muhim 
savdo  yo’llarini  nazorat  qilish,  bo’g’ozlar  ustidan  harbiy-strategik 
jihatdan  hukmronlik  qilish  imkonini  berardi.  Vizantiya  chegaralari 
uning ming yildan ortiq tarixi davomida o’zgarib turdi, biroq o’zining 
qudratga erishgan davrida Vizantiya Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, 
Shimoliy  Mesopotamiya,  Armanistonnig  bir  qismi,  Suriya,  Falsatin, 
Misr,  Krit  va  Kipr  orollari,  Qrimdagi  Xersones,  Kavkazdagi  Lazika. 
Arabistonning ayrim hududlarini o’z ichiga olgan. 
Vizantiyaga  kiruvchi  viloyatlar  iqtisodiy  imkoniyatlari  jihatidan 
bir  xil  emas  edi.  Hunarmandchilik  taraqqiyoti  jihatidan  Vizantiya 
g’arbiy Yevropa mamlakatlaridan oldinda turgan. G’arbiy Yevropadan 
farqli o’laroq Vizantiyaning ichki xo’jalik hayoti nisbatan barqaror edi. 

---

 
125 
Vizantiya aholisi etnik jihatdan rang-barang bo’lib, uning katta qismini 
yunonlar  tashkil  etgan,  bu  yerda  shuningdek  suriyaliklar,  yahudiylar, 
armanlar,  gruzinlar,  koptlar  (Misrda)  istiqomat  qilgan.  Rimliklar 
ozchilikni tashkil etgan. X asrga kelib Vizantiyaning aholisi 20-25 mln. 
kishini  tashkil  etgan.  VII  asrga  qadar  lotin  tili  ustunlik  qilgan,  ammo 
vaqt o’tishi bilan yunon tili davlat tiliga aylandi.  
Vizantiya  sivilizatsiyasi  rivojida  uch  davr  ajratiladi.  Ilk  davrda 
(IV-VII  asrning  birinchi  yarmi)  Vizantiya  davlatchiligi  shakllandi  va 
xristianlik  yetakchi  dinga  aylandi.  O’rta  davr  (VII  asrning  ikkinchi 
yarmi  -  XII  asr)  Vizantiya  sivilizatsiyasining  gullab-yashnagan  davri 
bo’lib,  bu  davrda  cherkov  va  davlat  uyg’unlashdi,  yagona  xristian 
cherkovi  G’arbiy  va  Sharqiy  qismlarga  parchalanib  ketdi,  qonunni 
kodifikatsiyalash  yakunlandi,  yunon  tili  davlat  tiliga  aylandi.  So’nggi 
davr (XIII-XVasrlar) tushkunlik belgilari yuzaga chiqdi va sivilizatsiya 
emirila boshladi.  
Vizantiya  sivilizatsiyasi  deyarli  har  doim  urush  holatida  bo’lgan. 
Imperiya  varvarlarning  hujumlari,  xalqlarning  Buyuk  ko’chishi 
to’lqinlarining  kirib  kelishi  sharoitida  shakllandi.  VII  asrda  tashkil 
topgan  Birinchi  Bolgar  podsholigi  uzoq  vaqtgacha  Vizantiyaning 
raqibiga  aylandi.  Imperator  Yustinian  (482-565  yy.)  Rimni  uning 
ilgarigi  chegaralari  doirasida  qayta  tiklashga  harakat  qilib,  imperiya 
hududlarini deyarli ikki barobarga ko’paytirdi. Vizantiya davlatchiligini 
mustahkamlash  uchun  qator  tadbirlar  amalga  oshirildi,  xususan  rim 
huquqi kodekslashtirildi.  
Vizantiyaning  sharqdagi  xavfli  raqibi  Sosoniylarning  Yangi  fors 
podsholigi edi.  VI asrda bu podsholik  o’z qudratiga ko’ra Vizantiya 
bilan  tenglasha  oladigan  yagona  davlat  edi.  VII  asrdan  Vizantiya 
arablar bilan kurashga kirishdi. IX asrda Vizantiyaning bolgarlar bilan 
uzoq  davom  etgan  urushlari  boshlandi.  X-XI  asrlarda  Kiev  Rusi  ham 
bir necha marta Vizantiyaga qarshi yurishlar uyushtirdi. XI asr oxirida 
Orolbo’yidan kelgan saljuqiy turklar Vizantiyani Kichik Osiyodan siqib 
chiqarishdi.  1204  yildagi  to’rtinchi  salib  yurishidan  so’ng  Vizantiya 
parchalanib ketdi. Ko’p o’tmasdan u qayta tiklangan bo’lsa-da, o’zining 
ilgarigi qudratiga erisha olmadi. Endilikda Vizantiya kuchsiz markaziy 
hokimiyatga  ega  tarqoq  feodal  davlat  edi.  Iqtisodiy  jihatdan  Vizantiya 
Italiya shaharlari – Genuya va Venetsiyaning ta’siriga tushib qoldi. XV 
asrga  kelib  Vizantiya  saljuqiy  turklar  mulkalarining  qurshovida  qoldi. 
1453 yilda Konstantinopol turklarning zarbasi ostida quladi.  

---

 
126 
Vizantiya  sivilizatsiyasi  Rim  sivilizatsiyasi  merosining  barcha 
asosiy  elementlarini  saqlab  qola  oldi  –  hunarmandchilik  va  savdo 
taraqqiy  etgan  yirik  shaharlar,  jamoa  dehqonchiligi  bilan  birlashgan 
qulchilik,  yunon  elementlari  ustunlik  qilgan  rivojlangan  madaniyat, 
rivojlangan rim huquqiga asoslangan kuchli davlat. Vizantiyaning katta 
yer  egaligi  munosabatlariga  o’tishi  G’arbiy  Yevropaga  qaraganda 
birmuncha oson kechdi va kechroq, XI asrga kelib yakunlandi.   X-XII 
asrlarga  kelib  Vizantiyada  yirik  yer  egaligi  yuzaga  keldi,  biroq 
vizantiyalik  feodal  -  yer  egasi  o’z  mulkining  to’la  xo’jayini  emas  edi. 
Vizantiya  sivilizatsiyasining  o’ziga  xos  jihatlaridan  biri  shunda  ediki, 
kuchli markazlashgan hokimiyat yirik xususiy yer egaligining o’sishiga 
to’sqinlik  qilgan,  feodal  mulklarning  mustaqilligini  chegaralagan. Shu 
bilan 
bir 
vaqtda 
 
Vizantiyada 
yerga 
xususiy 
egalikni 
qonuniylashtiruvchi rim huquqi saqlanib qolgan edi.  
Vizantiya 
imperiyasining 
imperatori 
(vasilevs) 
deyarli 
cheklanmagan  hokimiyatga  ega  bo’lgan,  ammo  o’zini  hech  qachon 
qonundan  ustun  qo’ymagan.  Unga    ko’p  sonli  sud,  harbiy  va  soliq 
muassasalari,  davlat  amaldorlari,  shuningdek,  maslahat  organiga 
vazifasini  bajargan  sinklit  (lotincha  senat)  bo’ysungan.  Vizantiyada 
nafaqat zodagonlar, balki iqtidorli va bilimli oddiy kishilar ham yuqori 
darajalarga erishish imkoniga ega bo’lgan.  
Vizantiyaliklar  imperiya  g’oyasini  Rimdan  qabul  qilib  olganlar. 
Xristianlik 
muqaddaslik 
tusini 
berib, 
imperiya 
g’oyasini 
mustahkamlagan.  IV  asrda  Buyuk  Konstantinning  safdoshlaridan  biri 
Evseviy Kesariyskiy Vizantiya davlatchiligining diniy asosiga aylangan 
siyosiy nazariyani ishlab chiqqan. Unga ko’ra Vizantiyada dunyoviy va 
diniy  hokimiyat  qo’shilib,  simfoniya  (uyg’unlik)  ni  vujudga  keltiradi. 
Imperator  nafaqat  dunyoviy  hukmdor,  shu  bilan  birga  cherkov 
boshlig’i. Imperator hokimiyatining o’zi muqaddaslashtirilgan, shunga 
qaramasdan  nomaqbul  imperatorlarni  ko’pincha  taxtdan  ag’darishgan. 
Yevseviy  Kesariyskiy  nazariyasiga  ko’ra  Vizantiya  xristianliknng 
tayanchi,  u  xudoning  homiyligi  ostida  boshqa  xalqlarni  najotga 
yetaklaydi.  Imperiya  g’oyasi  Vizantiyaga  yaxlitlikni,  saltanatni  saqlab 
qolish  imkonini  berdi.  Ammo  shu  bilan  birga  an’analar  va  odatlarni 
saqlab  qolishga  yo’naltirilgan  imperiya  g’oyasi,  vizantiya  avtoritarligi 
jamiyat rivojiga to’sqinlik qildi.  
Xristian  dini  Vizantiya  sivilizatsiyasining  hukmron  mafkurasiga 
aylandi. IV asrdan boshlab davlat dini bo’lgan xristianlik Vizantiyaning 
ma’anaviy  hayotini  belgilab  berdi.  Vizantiyada  xristianlikning  joriy 

---

 
127 
etilishi  nafaqat  ma’jusiylik,  balki  bid’atchilikka    qarshi  kurash  bilan 
birga  bordi.  O’z  obro’sini  mustahkamlash  uchun  cherkov  har  qanday 
o’zgacha  fikrlashga  qarshi  chiqdi.  Sobit  e’tiqodlilar  va  bid’atchilar 
o’rtasidagi  bahslar  mavzusi  xristianlikning  azaliy  isbotsiz  qabul 
qilinadigan  qoidalari  edi:  Muqaddas  Uchlik  aqidasi,  Masih  tabiatini 
anglash,  insondagi  ma’naviylik  va  jismoniylik  nisbati.  Eng  ko’p 
tarqalgan  bid’atlar  arianlik,  monofizitlar,  pavlikianlar,  bogomillar 
ta’limotlari  edi.  Bid’atlar  ko’p  hollarda  ijtimoiy  norzilikning 
mafkuraviy shakli bo’lib xizmat qilgan.  
Ilohiyotga 
masalasidagi 
qarama-qarshiliklar 
1054 
yilda 
cherkovning  parchalanishida  (sxizma)  tashqi  omil  bo’lib  xizmat  qildi. 
Bu  hodisa  xristianlikning  ikki  yirik  markazi  –  Rim  va  Konstantinopol 
o’rtasida  IV  asrda  boshlangan  ma’naviy  va  siyosiy  rahnamolik  uchun 
kurashning  yakuniy  marrasi  edi.  Ikki  cherkov  o’rtasidagi  kurashda 
ilgarilari  ham  bunday  keskin  choralar  qo’llanilgan.  Cherkovning 
parchalanishi  diniy  ta’limotning  o’zidagi  ixtilofning  namoyon bo’lishi 
ham edi.  
Vizantiyada 
din 
birlashtiruvchi 
va 
barqarorlashtiruvchi 
funktsiyalarni  ham  bajargan.  U  Vizantiya  ma’naviyati  va 
madaniyatining  shakllantiruvchi  yagona  qobiq  edi.  Vizantiyada 
ma’jusiy  antik  davr  madaniy  qadriyatlari  ham  rad  etilmagan.  Antik 
adabiyot  va  falsafa  keng  o’rganilgan.  Maorif  tizimi  antik  davrdagi 
ta’lim tizimiga yaqin bo’lgan va cherkovga bo’ysunmagan. Vizantiyada 
xo’jalik  boshqaruvi  va  mamlakat  boshqaruvi  ehtiyojlariga  xizmat 
qilgan fan ham antik davr ta’sirida taraqqiy etgan. 
Shunday 
qilib, 
insoniyat 
genotipini 
boyitgan 
Vizantiya 
sivilizatsiyasining  betakror  xususiyatlaridan  biri  xristian  dini,  ellin 
madaniyati  va  rim  davlatchiligining  ajoyib  uyg’unligi  edi.  Ushbu 
sivilizatsiya  ko’plab  Sharqiy  Yevropa  xalqlari,  xususan  Rus 
tsifilizatsiyasining taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi.