маъруза соат

2-savolning bayoni: 
Janubiy  Arabiston  sivilizatsiyasining  o’ziga  xosligi  uning  Misr, 
Ikki  daryo  oralig’i  va  boshqa  sivilizatsiya  markazlardan  to’liq 
bo’lmasa-da, ajralganligi bilan belgilanadi.  
Janubiy 
Arabistonning 
bo’g’ozdagi 
qirg’oqbo’yidan 
to 
Xadramautning  g’arbiy  rayonlarigacha  bo’lgan  hududida  olduvay 
tipidagi ilk paleolit qurollarining, shuningdek Rub-al-Xalining shimoliy 
chegaralarida  ko’plab  ilk  paleolit  manzilgohlarining  topilishi  Janubiy 
Arabiston  inson  paydo  bo’lgan  va  shakllangan  hududga  kirishini 
ko’rsatadi.  Dastlab  qulay  tabiatga  ega  bo’lgan  Arabiston  yarimorolida 
m.a. XX ming yillikdan boshlangan tabiatdagi o’zgarishlar m.a. XVIII-

---

 
57 
XVII  ming  yilliklarga  kelib  qurg’oqchil  iqlimning  shakllanishiga  olib 
keldi.  Insonlar  Arabiston  yarimorolini  tark  etadi  va  faqat  uning  janubi 
va sharqida “ekologik boshpanalar” da hayot davom etdi.  
M.a. VIII ming yillikdan boshlab iqlim yana o’zgara boshladi va bu 
safar  insonlar  uchun  qulay  sharoit  tufayli  ushbu  hudud  Jamdat-Nasr 
madaniyati vakillari tomonidan egallanadi. M.a. III ming yillikka kelib 
Sharqiy  Arabiston,  ayniqsa  Ummon  (qadimgi  Magan)  Ikki  daryo 
oralig’i  va  “Dilmun  mamlakatlari”  (Baxrayn)ning  Shimoli-G’arbiy 
Hindiston bilan savdosida faol ishtirok eta boshlaydi.  
M.a.  III  ming  yillik  oxiri  –  II  ming  yillik  boshlarida  Janubiy 
Arabistonga  dehqonchilik  bilan  tanish  bo’lgan  va  sug’orish,  qurilish 
ko’nikmalariga  ega  bo’lgan  semit  qabilalari  kirib  keladi.  Janubiy 
Arabiston tabiatining o’ziga xos xususiyatlari ko’chib kelgan xalqlarni 
alohida  guruhlar  va  urug’lar  bo’lib  joylashib,  biqiq  madaniyat 
o’choqlarini shakllantirishiga olib keldi.   
M.a.  III  m.y.  ning  ikkichi  yarmiga  oid  shumer  hujjatlarida 
Ikkidaryo  oralig’i  bilan  aloqada  bo’lgan  Magan  va  Meluxxa 
mamlakatlari tilga olinadi.  
M.a.  II ming  yillik oxiridan to m.a. VI asrga qadar yuzaga  kelgan 
Sabey, Kataban, Xadramaut va Mayn sivilizatsiyalari o’ziga xos yorqin 
xususiyatlarga  ega  bo’lib,  m.a.  I  ming  yillik  davomida  yonma-yon 
mavjud bo’lgan.  
Qadimgi  Xadramaut  madaniyatida  uzoq  vaqtgacha  janubiy 
Ikkidaryo  oralig’i  ta’sirida  bo’lgan  Arabiston  yarimorolining  eng 
chekka sharqiy viloyatlariga xos alohida qirralar saqlanib qolgan.  
M.a.  I  ming  yillikning  birinchi  yarmida  bu  sivilizatsiyalar  sun’iy 
sug’orishga  asoslangan  dehqonchilik,  ko’plab  shaharlar,  rivojlangan 
me’morchilik va san’atga ega bo’lgan. M.a. VII asrda barpo etilgan va 
o’n  uch  asr  faoliyat  ko’rsatgan  Marib  to’g’oni  bu  sohada  erishilgan 
hayratlanarli natijalardan guvohlik beradi. 
Bu  hududlarda  yetishtirilgan  ko’plab  ekinlarga  Yaqin  Sharq  va 
O’rtayer  dengizi  mamlakatlarida  talab  kuchli  bo’lgan.  Xushbo’y  hidli 
daraxtlarni  o’stirish qadimgi Yaman davlatlarining gullab-yashnashiga 
asos  bo’lgan.  M.a.  X  asrda  Sharqiy  O’rtayer  dengizi  bilan  savdo  va 
diplomatik aloqalarini o’rnatgan Saba davlati m.a. VIII asrda Ossuriya 
davlati  bilan  muloqotga  kirishgan  va  m.a.  VII  asrda  hozirgi  Shimoliy-
Sharqiy Efiopiya hududlarini koloniyalashtirgan.  
Xushbo’y  o’simliklar  yetishtirish  asosan  Xadramaut  (qisman 
Kataban) rayonlarida jamlangan bo’lib, tashqi karvon savdosi esa m.a. 

---

 
58 
VI asrdan  Mayn qo’lida bo’lgan. 
Janubiy  Arabistonning  Hindistondan  Afrika  va  Misr  hamda 
O’rtayer  dengiziga  boruvchi  dengiz  yo’li  ustida  joylashganligi  m.a.  I 
ming yillikdayoq uning Janubiy Osiyo va Yaqin Sharq, Hind okeani va 
O’rtayer  dengizi  havzasining  qadimgi  sivilizatsiyalari  orasidagi 
mahsulot ayirboshlashda vositachilik vazifasini belgilab berdi. 
M.a.  VII  asrdan  butun  Janubi-g’arbiy  Arabistonga  Sabaning 
siyosiy  hukmronligi  tarqaldi,  ammo  VI-IV  asrlardan  uzoq  urushlar 
tufayli Mayn, Kataban va Хadramaut Saba hukmronligidan ozod bo’ldi. 
Urushlar  m.  a.  I  ming  yillikning  ikkinchi  yarmida  davom  etgan  va 
milodiy  III  asrga  kelibgina  hududda  barqarorlik  o’rnatilgan.  Urushlar 
natijasida Mayn Saba tomonidan zabt etilgan, Kataban tarix sahnasidan 
yo’q  bo’lib  ketgan,  Sabada  esa  Janubiy  Arabistonning  janubi-sharqiy 
burchagida  joylashgan  viloyat  –  Ximiyara  sulolasi  hukmronligi  
o’rnatilgan. Ximiyara davlatining  poytaxti Zafar bo’lib, IV asrga kelib 
u butun Janubiy Arabiston ustidan o’z hukmronligi o’rnatgan. 
Milodimiz  boshlariga  kelib  Qizil  dengiz  va  Adan  ko’rfazining 
g’arbiy 
qismmining 
yunon, 
misr 
dengizchilari 
tomonidan 
o’zlashtirilishi  Janubiy  Arabistonning  Hindiston  va  Misr  o’rtasidagi 
savdoda  yakkahukmronlik  mavqeiga  zarba  bergan  hamda  mahalliy 
sivilizatsiyalar taraqqiyotiga katta ta’sir o’tkazgan. Suriya va Misrning 
Rim  tomonidan  egallanishi  esa  vaziyatni  yanada  murakkablashtirgan. 
Endi  kurash  savdo  yo’llarida  hukmronlik  uchun  emas,  balki  hosildor 
yer  va  qulay  ko’rfazlarga  ega  dengizbo’yi  hududlari  uchun  olib 
boriladigan bo’ldi.  
Qadimgi  Yaman  sivilizatsiyalarining  asoschilari  o’zlari  bilan 
Janubiy Arabistonga xo’jalik va madaniy hayotning ko’plab sohalarida 
mustahkam bilim, ko’nikma va malakalarni olib kelishgan. Ajoyib tosh 
inshootlar,  vodiylardagi  baland  tepaliklarda  barpo  etilgan  ulkan 
shaharlar,  sug’orish  tizimlari  shundan  dalolat  beradi.  Marib,  Timna, 
Shabva  va    Karnava    shaharlari  xarobalariga  ko’ra,    shaharlar  to’g’ri 
to’rt  burchak  shaklida  qurilib,  balandligi  10-12  metrli  tosh  devorlar 
bilan  o’rab  olingan.  Shahar  devorlarida  kvadrat  shaklida  minoralar 
bunyod  qilingan.    Haykaltaroshlik  taraqqiy  etgan,  alebaster,  jez  va 
loydan  haykallar  yasalgan.  Oltin  va  bronzadan  yasalgan  hayvonlar 
(ho’kiz, tuya, ot) dinamik va ifodali tasvirlangan. 
Qadimgi  janubiy  arabistonliklar  Sharqiy  O’rtayer  dengizining 
(finikiya yoki protosinay) alifboli yozuvi  asosida yaratilgan o’ziga xos 
yozuvdan foydalanishgan.  

---

 
59 
Ushbu xalqlarning ma’naviy hayoti haqida bizgacha u qadar ko’p 
narsa  yetib kelmagan. Ilk bosqichlarda bu yerda qadimgi semit xudosi 
Astar  yetakchilik  qilgan.  Astral  xudolar  va  ikkinchi  darajali  mahalliy 
xudolar  muhim  rol  o’ynagan.  Erkak  ilohalar  bilan  bir  qatorda  ayol 
ilohalar  ham  e’zozolangan.  Yagona  xudolar  panteoni  shakllanmagan. 
Sabeylar Almakax deb atagan oy xudosi Janubiy Arabiston qabilalarida 
katta rol o’ynagan.  Eramiz boshlarida Astar asta-sekin siqib chiqarilib, 
“mahalliy  xudolar”  birinchi  o’ringa  chiqqan.  Kohinlik  funksiyasini 
Janubiy  Arabistonda  boshqaruv  ishlari  va    ijroiya  hokimiyatiga    ega 
bo’lgan mansabdor shaxslar  - mukarriblar bajargan 
Janubiy 
Arabiston 
sivilizatsiyalarining 
ichki 
hududlardagi 
ko’chmanchilar  bilan  doimiy  qo’shnichiligi  ularning  taraqqiyotiga  o’z 
ta’sirini  o’tkazgan.  Nisbatan  past  taraqqiyot  bosqichida  turgan  
chorvador  qabilalar  asrlar  davomida  Yaman  yerlarida  o’rnashib 
mahalliy  sivilizatsiyalar  bilan  bevosita  aloqaga  kirishgan.  Bu  o’z 
navbatida  xo’jalik  hayoti    va  madaniyatning  tushkunligiga  olib  keldi. 
Kuchayib  borayotgan  salbiy  omillar  ta’sirida  Janubiy  Arabiston 
tsivlizatsiyalari  milodiy  asrning  ilk  asrlaridan  yemirila  boshladi  va  VI 
asrda  halokatga  uchradi.  Ammo  Janubiy  Arabistonning  qadimgi 
sivilizatsiyalari  halokatiga  ma’naviy  hayotning  yuksak  taraqqiyoti 
hamroh bo’ldi.  
Janubiy  Arabistonning  qulay  geografik  joylashuvi  buyuk 
imperiyalarning  nazaridan  chetda  qolmadi.  Milodiy  asr  boshlarida  
Janubiy  Arabistonning  dengiz  bo’ylaridagi  shaharlarida  joylashgan 
yunon  va  misr  savdogarlarining  savdo  manzilgohlari    so’nggi  ellin 
(keyinchalik  xristianlik)  ta’siri  tarqalishining  tabiiy  markazlariga 
aylandi. Milodimizning birinchi asrlarida Adan va Sokotradagi yunon-
rim muhitida xristianlik ham tarqala boshladi.  
IV  asrdan  sharqiy  Rim  imperiyasi  Aleksandriya  cherkovidan 
hamda  Efiopiya  (Habashiston)  hududida  milodimiz  boshida  yuzaga 
kelgan  va  ayrim  qirg’oqbo’yi  hududlari,  janubiy-G’arbiy  Arabistonni 
bosib  olgan  Aksum  davlatining  xristianlashgan  yuqori  tabaqasidan 
foydalangan  holda  bu  hududda  xristianlikni  yanada  keng  yoyishga 
harakat  qildi.  Ko’p  o’tmay  Arabistonda  arianlar,  monofistlar, 
nestorianlar ko’payib, mahalliy majusiy dinlar, ibtidoiy e’tiqodlar bilan 
birgalikda Arabiston yarimorolining janubidagi siyosiy hodisalarga o’z 
ta’sirini o’tkaza boshladi.  
Arabiston janubidagi g’oyalar kurashi kuchayib, butun yarimorolga 
yoyila  boshladi.  Bu  kurashda  bosh  siyosiy  g’oya  –  birlik  g’oyasi  o’z 

---

 
60 
o’rnini egallay boshladi va islom tug’ildi.