Ma’ruza qiladi: f f. n., dots. M. R. Tojiboyeva

Mavzu: Alohida o’quv predmetlarini ta’limning turli bosqichlarida o’rgatishning o’ziga xos xususiyatlari
Reja :
1.”Nutq madaniyati”, “Xalq og’zaki ijodi” fanlarining mohiyati, og’zaki va yozma nutq me’yorlari,folklor janrlari hamda ularni ta’limning turli bosqichlarida o’rganishning o’ziga xos xususiyatlari.
2. Til tarixi, o’zbek adabiyoti tarixi, uni davrlashtirish, o’zbek adabiyoti tarixining rivojlanishidagi o’ziga xosliklar, bularni ta’limning turli bosqichlarida o’rganish xususiyatlari.
3. Yangi o’zbek adabiyotining o’ziga xosliklari, undagi yangi uslubiy izlanishlar mohiyati hamda ularni ta’limning turli bosqichlarida o’rganish xususiyatlari.
“Nutq madaniyati”fanining mohiyati
Nutq madaniyati,nutq odobi 2 xil ma’noda qo’llaniladi:
1) og’zaki va yozma adabiy til me’yorlari(talaffuz,urg’u,so’z qo’llash,grammatika,uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati;

2)tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida me’yorlashtirish(tartibga solish) muammolarini o’rganuvchi bo’limi.

Nutq madaniyati tushunchasi adabiy tilni o’zlashtirishdagi 2 bosqichni qamrab oladi:
Nutqning to’g’riligi va nutqiy mahorat.
Nutqning to’g’riligi muayyan tilda so’zlovchilar va yozuvchilar tomonidan qabul qilingan va an’anaviy saqlanib kelayotgan odatlar va ibrat, namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy me’yorlarga amal qilishdir.
Nutqiy mahorat nafaqat, adabiy me’yorlarga amal qilish,balki o’zaro mavjud bo’lgan varyantlardan mazmunan eng to’g’ri,aniq,uslub va vaziyat nuqtayi nazaridan tanlab olish mahoratidir. Masalan, aka-oka-ako, kelyapti-kevotti-kelopti varyantlaridan birining adabiy me’yor sifatida tanlanishi.
Nutq madaniyati ijtimoiy hodisa bo’lib,u jamiyat,fan va texnika, madaniy va adabiy hayot rivoji bilan chambarchas holda taraqqiy etadi.
XV asrdayoq nutq madaniyati va uning o’ziga xos me’yorlari bo’lgan: Navoiy o’zining butun hayoti davomida nutq madaniyatiga mislsiz hissa qo’shgan, Bobur,Gulxaniy,Nodira,Ogahiy,Furqat,Muqimiy va boshqa shoirlarning asarlarida ham aks etgan.
“Har neni yemak hayvonlar ishi, har neni demak-nodonlar ishi”, “Bug’doy noning bo’lmasa ham, bug’doy so’zing bo’lsin”.
Demak, nutq madaniyati,nutq odobini maktabgacha ta’limda ham umumiy o’rta ta’limda ham , ta’limning barcha bosqichlarida o’rgatib borish zarur.
“Xalq og’zaki ijodi”fanining mohiyati
O’zbek xalqining eng qadimgi davrdan shu kunga qadar yetib kelgan madaniy meroslaridan biri xalq og’zaki badiiy ijodidir. Bu termin xalqning uzoq asrlardan beri davom etib kelayotgan og’zaki badiiy ijod namunalarini o’z ichiga oladi.Ilmiy adabiyotga 1-marta 1846-yilda Vilyam Toms tomonidan olib kirilgan. Folklor termini “xalq donishmandligi, xalq donoligi” ma’nolarini bildiradi.
Oktabr to’ntarilishiga qadar bu soha “xalq poeziyasi”,”el adabiyoti”; inqilobdan so’ng “folklor”, “xalq og’zaki ijodi” kabi nomlar bilan atalib kelingan. Hozirgi kunda “o’zbek xalq og’zaki badiiy ijodi”,”o’zbek folklori” deb ataladi.Folklor xalqnimg ijtimoiy hayotini, tarixixni,kurash yo’lini yorqin ifodalaydi.U xalq tarixining badiiy in’ikosidir. Folklor asarlarida ijodkor xalqning ko’p asrlik tarixi,turmush tajribasi,tabiat hodisalariga munosabati,ijtimoiy hodisalarga qarashi badiiy ifodalangan.
Folklor badiiy adabiyotning uzviy qismi,ammo ular o’rtasida farqlar mavjuddir:
Kollektivlik- ijod jarayoni xalq(kollektiv) bilan bog’liqligi;
Og’zakilik- improvizatsiya yo’li bilan,badiha shaklida aytilishi.(badiha-maxsus tayyorgarliksiz aytish)
Anonimlik- ijrochisi noma’lumligi
Varyantlilik- asarning bir necha varyantda bo’lishi.Folklorning uzoq vaqt saqlanishiga sabab ham bo’ladi.