Маъруза o’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

KOLLOID SISTEMALARNING SINFLANISHI

Kolloid kimyoda kolloid sistemalarni sinflarga bo’lishda ularning birinchi belgilar asos qilib olinadi:

1. 
   Dispers faza zarrachalarining katta va kichikligiga qarab (disperslik darajasi).
   
2. 
   Dispers sistemalarining agregat xolatiga qarab.
   
3. 
   Dispers faza va dispers muxit orasida mavjud bo’lgan o’zaro ta’siriga qarab, bir necha sinflarga bo’linadi.
   

Dispers faza zarrachalarining katta-kichikligiga qarab dispers sistemalar:

1. 
   dag’al, zarrachaning o’lchami 10³ nm (1 nona mikron  110^-9 met) teng. Bularga suspenziya va emulsiyalar kiradi.
   
2. 
   o’rtacha dag’al dispers sistemalar, zarrachaning o’lchami 10²-10³nm. Bularga misol - tutun.
   
3. 
   yuqori dispers sistemalar, ya’ni kolloid eritmalar - 1-10² nm.
   
4. 
   chin eritmalar, bularning zarrachalarining o’lchami - 1nm dan kichik. Disperslik darajasini o’lchash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
   

D  1
Bu erda D - disperslik,  - dispers faza zarachasining ko’ndalang kesim uzunligi.
Endi kolloid sistemalarni agregat xolatiga qarab sinflarga bo’lib chiqaylik. Kolloid sistemalar dispers faza va dispersion muxit agregat xolatlariga qarab 3 ta sinfga bo’linadi:

1. 
   G - G 2. G - S 3. G - q
   

4. S - G 5. S - S 6. S - q
7. q - G 8. q - S 9. q - q
G - gaz, S - suyuqlik, q - qattiq modda. Bu erda birinchi turgan sistema gaz - gaz. Bu sistema odatda kolloid sistemaga kiritilmaydi, chunki gazga gaz qo’shilsa gamogen sistema bo’lib chegara sirt xosil bo’lmaydi. Agar bularga misol keltiradigan bo’lsak:

1. 
   g az- gaz yer atmosferasi.
   
2. 
   g az- qattit modda tutun, ya’ni aerozollar
   
3. 
   g az- suyuqlik bulut,tuman ya’ni aerozollar
   
4. 
   s uyuqlik-qattik modda suspenziyalar qattik jismning 5. suyuqlik kolloid eritmalari ko’piklar
   

6 . suyuqlik-gaz benzindagi suv emulsiyalari
7 . suyuqlik-suyuqlik penoplastlar, kichik g’ovakli

8. 
   q attik jism-gaz gellar(iviqjism) moddalar
   
9. 
   qattik jism-suyuqlik aralashmalar rangli shishalar,
   
10. 
    q attik jism-qattik qattiq kolloid eritmalar
    

Yuqori disperslikka ega bo’lgan kolloid eritma zol deb ataladi. Masalan, kumushning kolloid eritmasi kumush zoli, temir (111) - gidroksidning eritmasi temir zoli deb ataladi. Zollarni atashda dispersion muxitning xosil qiluvchi moddaning tabiati asos qilib olinadi. Jumladan, dispersion muxit suv bo’lsa - gidrozol, organik modda bo’lsa organzol, gaz bo’lsa - aerozol deb ataladi. Shuning uchun xam tuman va tutunlar aerozollar jumlasiga kiradi. Suyuq dispersion muxitga ega bo’lgan zollar liozollar deb ataladi.
Endi dispers faza zarrachalari bilan dispersion muxit zarrachalari orasidagi bog’lanishga qarab kolloid sitemalar liofob va liofil degan ikki gruppaga bo’linadi. “Lio” grekcha bo’lib eritaman, “fileo” - yaxshi ko’raman degan manoni beradi, ya’ni eritishni yaxshi ko’raman, “fobos” esa qo’rqing, ya’ni eritishni yomon ko’raman ma’noda keladi. Agar dispersion muxit suv bo’lsa liofob, liofil so’zlari o’rniga gidrofob va gidrofil so’zlari ishlatiladi.
Liofob kolloidlarda dispersfaza dispersion muxit bilan kuchli bog’lanmaydi, Liofob kolloidlarga oltin, platina, kumush, oltingugurt zollari, metall sulfidlarining gidrozollari va shu kabilar kiradi. Liofob zollarini olishda yana bir-uchinchi modda qo’shish kerak, ya’ni stabelizator. Liofil kolloidlarida dispers faza zarrachalari dispersion muxit zarrachalari bilan kuchli bog’lanadi va bular stabilizatorsiz mustaqil ravishda eritiladi.
Liofil kolloidlarga oqsil, jelatina, pepsin va yuqori molekulali birikmalar (polimerlar)ning eritmalari misol bo’la oladi.
MA’RUZA BO’YIChA TAYaNCh SO’Z VA IBORALAR:
Kolloid – grekcha “elim”, “yopishmoq” demakdir.
Sistema – shartli ravishda tashqi muxitdan ajratilgan bir-biri bilan doimiy ta’sirda bo’lgan moddalar guruxi.
Faza – sistemaning o’z termodinamik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladigan qismi.
Gomogen – bir fazali sistema.
Geteronen – ko’p fazali sistema.
Disperslik – maydalangan, tarqalgan.
Liofil – erishga moyil sistemalar.
Liofob - erishga moyil emas sistemalar.
MA’RUZA BO’YICHA SAVOLLAR:

1. 
   Kolloid kimyo fanining kimyoviy texnologiyadagi axamiyati nimalardan iborat?
   
2. 
   Dispers sistemalarga nimalar kiradi va ularga misollar keltiring?
   
3. 
   Dispers sistemalar qanday xususiyatlari bo’yicha sinflarga bo’linadi?
   
4. 
   Dispers faza, dispersion muxit, liofil va liofob tushunchalariga izox bering.
   
5. 
   “Disperslik” so’zi qanday ma’noni anglatadi? Disperslik qanday sistemalar uchun xos belgi xisoblanadi?
   
6. 
   Disperslik va geterogenlik orasida bog’lanish bormi? Dispers sistemalarning chin eritmalardan farqini aytib bering.
   
7. 
   Kolloid kimyo faning rivojlanish tarixini so’zlab bering.
   
8. 
   Rus va chet el olimlaridan kimlarni bilasiz?
   
9. 
   Fanni rivojlanishda muxim xissa qo’shgan qaysi o’zbek olimlarini taniysiz?
   

MA’RUZA BO’YICHA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   K.S. Axmedov, X.R. Raximov. Kolloid ximiya. T, 1992, 5-12 betlar.
   
2. 
   Yu.T. Frolov. Kurs kolloidnoy ximii. M., 1982, s. 9-18.
   
3. 
   S.S. Voyutskiy. Kurs kolloidnoy ximii. M., 1976. s. 9-33.