Ma`ruza mavzulari

Nazorat va muhokama uchun savollar: 

1.  O'zbekistonda  melioratsiya  va  suv  xo'jaligi  tizimi  faoliyati  qanday  amalga 

oshiriladi? 

2.  Hududiy prinsipdan havza prinsipiga o'tish afzalliklari nimada? 

---

 

30 

3.  SFUlarni tashkil etish va ularning vazifalari? 

4.  Qanday sug`orish usullarini bilasiz? 

5.  "Suv va suvdan foydalanish to'g`risida"gi qonunning ahamiyati nimada? 

6.  Suvni tejash uchun nima qilish kerak? 

                     

8-mavzu. Qishloq xo'jaligida seleksiya va naslchilikni rivojlantirish xizmati 

Reja: 

1.Seleksiya va urug`chilikning qishloq xo'jaligini rivojlantirishdagi ahamiyati. 

2.Chorvachilikda naslchilikning ahamiyati va uni rivojlantirish. 

3.Naslchilikda veterinariya xizmati. 

Adabiyotlar 

1.Qishloq  xo'jaligida  islohotlarni  chuqurlashtirishga  doir  qonun  va  me’yoriy 

hujjatlar to'plami(1-2-qismlar).-T.:Sharq.1998 y. 

2.  Abbosov  A.  "Istiqboli  nav  va  urug`chilik  muammolari".  O'zbekiston  qishloq 

xo'jaligi. 2003 y. 7-son.19-20 betlar. 

3.To'xliev N. "O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti".T-1998y 

4.Abduraxmonov  T.,  Sultonniyozov  X.  "Veterinariya  xizmatini  tashkil  etish  va 

rejalashtirish". T.: Mehnat. 1994 y. 

 

O'simliklar 

seleksiyasida 

hosildorlikni 

oshirishga, 

mahsulot 

sifatini 

yaxshilashga  katta  e’tibor  berilishi  bilan  birga,  kasallik  va  zararkunandalarga 

hamda  tashqi  noqulay  sharoitlarga  chidamli  navlarni  yaratishdek  vazifalar 

mavjuddir.  Seleksiyaning  asosiy  vazifasi  yangi  navlar  yaratish  va  ekinlarning 

ekilib kelinayotgan navlarini yaxshilashdan iborat. 

Seleksiya  orqali  erishilgan  yutuqlarni  amalga  oshirishda,  ya’ni  ishlab 

chiqarishga tadbiq etishda urug`chilikning ahamiyati katta. 

Urug`chilik  qishloq  xo'jaligi  ishlab  chiqarishining  ma’lum  tarmog`i 

hisoblanadi.  Ekishga  mahalliylashtirilgan  va  istiqbolli  navlar  va  duragaylarni  har 

biriga xos morfo-biologik belgi va xususiyatlarni saqlagan holda ko'paytirish, nav 

va  urug`  tozaligini  saqlash  hamda  xo'jaliklarni  navdor  va  hosildor  sara  urug`lar 

bilan  ta’minlash  tadbirlarini  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish  urug`chilikning 

asosiy  vazifasidir.  Urug`chilik  nav  almashtirish  va  urug`  yangilash  kabi  ikki 

muhim  tadbirlarni  ham  amalga  oshiradi.  Hosildorlik  va  yetishtiriladigan 

mahsulotning sifati ko'p jihatdan yuqoridagi tadbirlarga bog`liqdir. 

Urug`chilik ishlarini tashkil qilishda Davlat urug`chilik tizimiga rioya etiladi. 

Urug`chilikda  Davlat  va  xo'jalik  nazorati  ishlari  olib  boriladi.  Nav  -  inson 

faoliyatining  mahsuli  bo'lib,  dehqonchilikda  mehnat  unumdorligini  oshiradigan, 

mo'l  va  sifatli  hosil  olishda  ilmiy-texnika  taraqqiyotini  jadallashtiradigan 

vositalardan  biridir.  Yangi  navni  ekish  hisobiga  ilgaridan  ekib  kelinayotgan 

navlarga nisbatan 10-40% bag`zi hollarda 70-80% va undan ko'proq hosilni oshishi 

natijasida,  katta  maydonlarda  hatto  million  tonnalab  qo'shimcha  mahsulot 

yetishtirishga  erishiladi.  Oqibatda  iqtisodiy  samaradorlik  keskin  oshadi. 

Seleksiyaning samaradorligi har 

bir zona yoki tuproq sharoiti uchun navlarni to'g`ri tanlab 

---

 

31 

mahalliylashtirish orqali ko'zga tashlanadi. Odatda qurg`oqchilik hududlarida 

ertapishar  va  qurg`oqchilikka  hamda  issiqqa  chidamli  navlarni  ekishga 

mahalliylashtiriladi.  Suv  yoki  namgarchilik  bilan  yaxshi  ta’minlangan 

dehqonchilik sharoitida intensiv tipga mansub navlarni ekish yaxshi samara beradi. 

Seleksiya va urug`chilik ishlarini tashkil etish va rivojlantirish hozirda yanada 

kattaroq  ahamiyatga  ega.  Davlat  bu  ishlarga  ko'p  e’tibor  berib  kelmoqda.  Qator 

qonunlar va qarorlar qabul qilinib, seleksiya va urug`chilik bo'yicha mutaxassislar 

tayyorlash  va  malaka  oshirish  borasida  ham  ishlar  olib  borilmoqda.  "Seleksiya 

yutuqlari to'g`risida"gi 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan qonun seleksiya ishiga 

aloqador asosiy tushunchalarni seleksiyadagi yutuqlar muallifligi va ularga egalik 

qilishni  muhofaza  etishning  asoslarini,  navlarning  muhofazaga  qodirlik 

mezonlarini,  ularga  patent  va  guvohnomalar  olish  tartibini,  patentlar  egalari 

huquqlarini va seleksiya yutuqlaridan foydalanishning boshqa masalalarini belgilab 

berdi. 

"Urug`chilik  to'g`risida"gi  qonun  (1998  yil)  urug`chilikka  doir  asosiy 

tushuncha  va  atamalarni,  urug`chilik  ishining  asosiy  vazifalarini,  urug`lar  sifatini 

yaxshilash, ularni  sertifikatsiyalash  va  realizatsiya  qilish  tartibini, urug`chilikning 

ilmiy ta’minotini tashkil etish yo'llarini, urug`larni sertifikatlash va sifatini nazorat 

qilishda davlat organlarining ahamiyatini belgilab qo'ydi. 

Shuni  aytish  kerakki,  Respublikamiz  Oliy  Majlisi  tomonidan  qabul  qilingan 

qonunlarimiz  dunyodagi  ko'pgina  mamlakatlar  tomonidan  ma’qullangan.  Aynan 

shu sababli bugungi kunda urug`chilikka ixtisoslashgan Sirdaryo viloyati Amerika 

Qo'shma  Shtatlari  bilan  hamkorlikda  Markaziy  Osiyo  urug`chilik  kompaniyasi, 

Surxondaryoda  Yunoniston,  Farg`ona,  Namangan,  Buxoro  viloyatlarida  Fransiya 

va  Olmoniya  mamlakatlari  bilan  birgalikda  maxsus  urug`chilik  qo'shma 

korxonalari ishga tushirildi. 

Bu  qo'shma  korxonalarga  xalqaro  talablarga  javob  beradigan  zamonaviy 

asbob-uskunalar o'rnatilganligi sababli sifatli urug`lar tayyorlashga erishilmoqda. 

Seleksiya  va  urug`chilik  ishlarini  xalqaro  miqyosga  olib  chiqish  hamda  bu 

sohani  jahon  integratsiyasiga  qo'shish  uchun  qonunlarimizdan  tashqari  navlarni 

sinash hamda urug`larni tahlildan o'tkazish bilan bog`liq bo'lgan me’yoriy hujjat va 

uslubiyotlarni takomillashtirish lozim. 

Biz  bunga  erishsak,  navlarni  muhofaza  qilish  Xalqaro  ittifoqiga  a’zo 

bo'lishimiz  mumkin.  Bu  o'z  navbatida  respublikamiz  olimlari  yaratgan  navlarni 

xalqaro bozorda muhofazalash kafolatini berishi mumkin. 

Ushbu  yo'nalishda  qabul  qilingan  qonunlar  mamlakatimizda  bo'layotgan 

islohotlarni  o'z  ichiga  qamrab  olgan.  Bundan  tashqari  ushbu  qonunlar  asosida 

respublikamiz urug`chilik siyosatining asosiy yo'nalishlari belgilab berilgan. 1996 

yilda  qabul  qilingan  Vazirlar  Mahkamasining  328-sonli  qarorida  urug`chlikdan 

fermerlar  kengroq  foydalanishi  nazarda  tutilgan.  Bu  qarorda  xususiy  sektor 

urug`chilikdagi  barcha  yo'nalishlarni  qay  tarzda  olib  borishi  aniq  ko'rsatilgan. 

Qabul qilingan qonunlar va qarorlarga hech qanday o'zgarishlar kiritishga zaruriyat 

yo'q.  Aksincha,  mas’ul  tashkilotlar,  olimlar  va  mutaxassislar  tomonidan  fermer 

uchun  zarur  bo'lgan  me’yoriy  hujjatlar,  uslubiyot  qo'llanma  va  yo'riqnomalarga 

---

 

32 

zarur  o'zgarishlar  kiritib,  tezroq  amaliyotga  tadbiq  qilish  zarur.  Bu  holda  albatta, 

seleksiya va urug`chilikda sezilarli ijobiy o'zgarishlar sodir bo'ladi. 

O'zbekiston 

chorvachilikning 

qadimiy 

markazlaridan 

biri 

bo'lib, 

Respublikaning  tuproq  va  tabiiy  iqlim  sharoitlari-unumdor  sug`oriladigan  yerlari, 

bepoyon  qir-adirlari,  dasht-cho'l  va  tog`  oldi  yaylovlari  chorvachilikning  rivoji 

uchun  qulaydir.  Sug`oriladigan  yerlarda  asosan  qoramolchilik,  cho'chqachilik, 

parrandachilik,  quyonchilik,  asalarichilik,  qir-adirlar,  dasht-cho'l  va  tog`  oldi 

yaylovlarida  esa  qo'ychilik,  echkichilik,  yilqichilik,  tuyachilik,  suv  havzalarida 

baliqchilik rivojlangan. 

1995 yil boshida O'zbekistondagi barcha toifa xo'jaliklarda 5,5 mln. qoramol, 

10  mln.dan  ziyod  qo'y  va  echki,  350  ming  cho'chqa,  144,8  ming  ot,  84  ming 

quyon,  11  mln.  parranda  bor  edi.  1991  yildan  keyin  chorvachilikda  xususiy 

sektorga  bo'lgan  e’tibor  kuchaytirildi,  Respublika  Prezidentining  "Aholi  shaxsiy 

xo'jaliklarini  yanada  rivojlantirish  chora-tadbirlari  to'g`risida"gi  1990  yil  10  may 

Farmoniga  asosan  aholiga  jamoa  va  davlat  xo'jaliklaridan  yem-xashak  hamda 

chorva mollari sotish yo'lga qo'yildi. 976ta zooveterinariya punktlari tashkil etildi, 

396 veterinariya  dorixonalari  yangidan  ochildi. O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 

Mahkamasining 1993 yil 15 martda "Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotni 

chuqurlashtirish 

chora-tadbirlari 

to'g`risida"gi, 

1994 

yil 

23 

fevraldagi 

"Chorvachilikda  iqtisodiy  islohotlarni  takomillashtirish  hamda  dehqon  (fermer) 

xo'jaliklari  va  xususiylashtirilgan  fermalar  manfaatlarini  himoya  qilish  choralari 

to'g`risida"gi  qarorlariga  ko'ra  zarar  bilan  ishlayotgan  1499ta  qoramolchilik 

fermalari  mazkur  ferma  jamoalariga  xususiy  mulk  qilib  berildi.  Natijada 

respublikada  ishlab  chiqarilayotgan  go'sht  va  sutning  75%ini  xususiy  sektor 

bermoqda.  1995  yil  21  dekabrda  qabul  qilingan  O'zbekiston  Respublikasining 

"Naslchilik to'g`risida"gi qonuni chorvachilikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga 

ega bo'ldi. 

2006 yil 23 martda naslchilikni rivojlantirish maqsadida "Shaxsiy  yordamchi 

va  dehqon-fermer  xo'jaliklarida  chorva  mollarini  ko'paytirish"  to'g`risida 

O'zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  qarori  qabul  qilindi.  Bu  qarorning  qabul 

qilinishi  naslchilikni  rivojlantirishda  katta  ahamiyat  kasb  etib,  chorva  mollari 

mavjud  aholini  ish  bilan  ta’minlangan  aholi  tarkibiga  kiritishni  va  ularga  pensiya 

yoshida  pensiya  tayinlashni  belgilagan  holda  qishloq  aholisi  bandligini  oshirishni 

belgilaydi.  Bu  qaror  orqali  "2006-2010  yillarda  qoramolchilikni  rivojlantirishda 

rag`batlantirish" dasturi qabul qilindi. Dasturda har bir bosh mol uchun yer berish 

tartibi,  zooveterinariya  xizmati, urchitish  yo'llari, servis  xizmatlarini  rivojlantirish 

tartibi belgilandi. Omuxta yem olish chora-tadbirlari ishlab chiqilib, ixtisoslashgan 

omborlarda  savdo  shahobchalarini  tashkil  etish  ishlari  yo'lga  qo'yildi.  Mahalla 

qo'mitalarining  kafolatlari  bilan  mikrokreditlar  berish  yo'lga  qo'yildi  va  zarur 

texnologiyalar  uchun  boj  to'lovlari  olib  tashlandi.  Homiylik  sifatida  kam 

ta’minlangan  oilalarni  bir  bosh  qoramol  bilan  ta’minlash  yo'lga  qo'yildi.  Bu 

qarorning  ijro  etilishi  qishloq  xo'jaligida  sut  va  go'sht  mahsulotlarining 

ko'payishiga  olib  keladi  va  buning  natijasida  chorvachilikda  iqtisodiy 

samaradorlikka erishiladi. 

---

 

33 

O'zbekiston  Respublikasining  "Naslchilik  to'g`risida"gi  qonuni  21  dekabr 

1995  yilda  qabul  qilingan  bo'lib,  bu  qonun  naslchilik  ishlarini  yanada 

kuchaytirishga  va  himoya  qilishga  qaratilgan.  Qonun  quyidagi  25  ta  moddadan 

iborat. 

Seleksiya 

ishining  rivojlanib  borishi  va  takomillashish  jarayonlarida 

ushbu  qabul  qilingan  qonunning  ayrim  moddalariga  o'zgartirishlar  kiritib  borish 

mumkin. 

Veterinariya 

xizmati 

O'zbekiston 

Respublikasining 

"Veterinariya 

to'g`risida"gi  qonuniga  (1993  yil  3  sentyabr)  binoan  amalga  oshiriladi.  Ushbu 

qonunga  asoslangan  holda  mamlakatda  davlat  veterinariyasi,  idoraviy  va  xususiy 

veterinariya xizmatlari tashkil topdi. 

Veterinariya  xizmati  chorva  mollarini  kasalliklardan  muhofaza  qilish  va 

davolash  ishlari  ularni  xonakilashtirish  davridan  boshlangan.  Davlat  veterinariya 

xizmatini  Qishloq  va  suv  xo'jaligi  vazirligi  huzuridagi  Davlat  veterinariya  bosh 

boshqarmasi,  viloyatlar  va  Toshkent  shahar  davlat  veterinariya  boshqarmalari, 

tumanlar,  viloyat  va  tuman  bo'ysunuvidagi  shaharlarning  davlat  veterinariya 

bo'limlari, 

ular 

qaramog`idagi 

hayvonlar 

kasalliklariga 

qarshi 

kurash 

stansiyalari(tuman  veterinariya  stansiyalari),  diagnostika  markazlari,  veterinariya 

shifoxonalari, laboratoriyalari, ekspeditsiyalari, hayvon kasalliklariga qarshi kurash 

qismlari, dehqon  bozorlaridagi veterinariya-sanitariya  ekspertizasi laboratoriyalari 

va davlat veterinariya tarmog`ining boshqa muassasalari amalga oshiradi. 

Idoraviy  veterinariya  xizmati  vazirlik,  idora,  korxona,  muassasa  va 

tashkilotlar  tasarrufida  bo'lib,  veterinariya  mutaxassislari  o'z  vakolatlari  doirasida 

hayvonlarga  idoraviy  veterinariya  nazorati  va  veterinariya  xizmati  ko'rsatishini 

amalga  oshiradi.  Xususiy  veterinariya  xizmati  bilan  veterinariya  vrachi  bo'lgan 

O'zbekiston  Respublikasining  fuqarolari  va  boshqalar,  shuningdek  veterinariya 

feldsherlari va texniklari, veterinariya vrachi nazoratida shug`ullanishi mumkin. 

Respublikadagi chorva va uy hayvonlarida 80 dan ortiq tur yuqumli, gelmint 

kasalliklari  uchraydi.  Ularga  qarshi  kurashda  oldini  olish  chora-tadbirlar,  emlash, 

gelmintsizlashtirish  ishlari  olib  boriladi.  Shunga  qaramay  quturish,  leptospiroz, 

salmonellyoz,  teylerioz,  qorason,  fasallez,  gemonxoz,  senuroz,  exinokokkoz, 

manezioz kabi kasalliklar vaqti-vaqti bilan chorvaga katta ziyon yetkazadi. 

Hozirgi davrda  respublika veterinariya  xizmati   tarmoqlarida 5454 nafar oliy 

toifali  veterinariya  vrachlari,  6  mingdan  ko'proq  nafar  feldsherlar  mehnat 

qilmoqda.  Davlat  veterinariya  xizmati  tarmog`i  tizimida  13  viloyat  veterinariya 

bo'limi,  165ta  tuman  veterinariya  shahobchalari,  13  viloyat  veterinariya 

laboratoriyalari,  126  tuman  va  tumanlararo  veterinariya  laboratoriyalari,  246 

veterinariya-sanitariya  ekspertizasi  laboratoriyalari,  55  uchastka  veterinariya 

shifoxonalari mavjud.