Ma’ruza. Kirish. Diagnostikalash atamalari va usullari

Boshlang‘ich ko‘rsatkichlar yangi yoki qayta ta’mirlangan mashi­na va mexanizmlarga taalluqlidir. Ta’mir oldi ko‘rsatkich­lar – bu ruxsat etil­gan ko’rsatkichlarning eng kichik qiymati ko‘­ri­nishida bo‘lib, ma’­lum vaqtdan so‘ng ushbu ko‘rsatkich mashi­na, yoki mexanizmning ishlashiga har tomonlama (o‘zini oqla­may­di, xavfli va buzilish, sinish yoki avariyaga olib kelishi mumkin) noqulaylik tug‘diradi.

Mashinalarni diagnostikalash va holatini bashorat qilish, texnik xizmat ko‘rsatish tizimining bir bo‘lagi hisoblanadi. Diag­nostikaning belgila­nishi buzilish yoki nosozlikning oldini olish, sozlanganlikni va eks­plua­tatsion ko‘rsatkichlarni kerakli qulay holatda saqlab, ta’mir orali­g‘i­dagi ishlatilish jarayonidan imkon boricha to‘liq foydalanishdan iborat.

Murakkab tizimlarni diagnostikalash har tomonlama qu­lay­­lik­lar yara­­tadi, ya’ni mashinaning ishlatilish shart-sharoitiga bog‘liq holda potensial imkoniyatlardan imkon boricha to‘liq foydalanib, yuqori iqtisodiy ko‘rsatkichga erishish uchun sharoit yaratadi.

Diagnostikalash tizimi o‘rganiladigan obyektni va qo‘lla­ni­ladigan vosita­larni o‘z ichiga olib, nazorat qilish tizimining asos­laridan biridir. Texnik diagnostikalashning mazmuni ishlati­la­­yotgan mahsulot holatini baho­lash, yo‘qolgan ishga yaroqlilik ko‘rsatkichlarini va ularni tiklash zarurligini aniqlashdan iborat. Ko‘p hollarda mahsulotning texnik hola­ti­ni tekshirish, ana shu murakkab tizimga ega bo‘lgan obyektni boshqarish jarayonida amalga oshiriladi.

Bularning hammasi diagnostikalash usuli va vositalariga katta talablar qo‘yadi, chunki bu jarayon mashinaning ishlatilish sharoitiga qo‘l­la­na olinishi, imkon boricha kam vaqt sarf bo‘lishi, ma’lumotlar yuqori aniqlikda va ishonchlilikda bo‘lib, bundan tash­qari, sinalayotgan obyekt­ni qismlarga bo‘lmasdan, mexa­ni­zm­­larning ishlash qobiliyatiga salbiy ta’­­sir ko‘rsatmasdan va iqtisodiy qulay sharoitda amalga oshirilishi shart.

Diagnostikalash natijalari obyekt mustahkamligini basho­rat qilish bilan birga, mashinada ta’mirlash yoki texnik xizmat ko‘rsatish ishlarini bajarish lozimligini ham aniqlashga sharoit yaratib beradi. Lekin ba’zan murakkab tizimlarni baholashda fa­qat bir yoki bir necha elementlar bo‘­yi­cha xulosaga kelish ko‘z­langan masalani yecha olmaydi, chunki tekshirilmagan bir qan­cha boshqa qismlardagi elementlar nazoratsiz qolishi mum­kin. Shu sababli hozirgi kunda qo‘llanilayotgan diagnostikalash qu­ril­­malari imkon boricha mashinaning hamma qismlarini e’ti­bor­dan chet­da qoldirmaslikka mo‘ljallanmoqda.

Mustahkamligiga yuqori talab qo‘yiladigan obyektlarni diagnostika­lash maqsadida murakkab avtomat­lash­gan diagnostic­kalash tizimlari yara­tilmoqdaki, ular maxsus dat­chik­lar yordami­da mashinalarning bir qan­cha ko‘rsatkichlarini aniqlaydi, ishlov beradi va obyektning ishga yaroq­lilik qobiliyati va to’la xulosa hosil etishga yordam beradi.

Masalan, bunday tizimlar yaqin o‘n yilliklargacha, aso­san, samolyotlar­da qo‘llangan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib zamo­naviy avtomobillarda ham keng miqyosda qo‘llanilmoqda. Bun­day qurilmalar yordamida fa­qat texnik xizmat ko‘rsatish (TXK) vaqtidagina obyektning holati to‘g‘risida xulosa hosil qilmay, balki avtomobil harakatlanayotgan vaqtida ham diagnostikalash avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Ishlash davomida olin­gan ma’lumot markaziy kuzatuv tarmog‘iga uzatiladi, ishlov beriladi va butun bir qismdagi nosozlik haqidagi ma’lumot (masalan, «uzatmalar qutisida nosozlik», «suyuqlik siljib chiqishi», «moy­lash tizimida nosoz­lik» va h.k.) maxsus monitor orqali haydov­chiga yetkaziladi. Bu jara­yon­ga bir yo‘la bir necha yuz element­lar va qurilmalar qamrab olingan. Avtomatik ravishda nazorat olib borish uchun eslash bloklari, kutub­­xona, bir necha ming buy­ruqlar va agar lozim bo‘lsa, olingan ma’lumotni yozib qo‘­yish qurilmalari ham joriy etilgan. Bunday tizimlar avtomatik va yarim avtomatik tizimlarda boshqarilishi mumkin. Yarim avto­mat tizimda haydovchi ma’lum agregatlar yoki tizimlar haqida ma’lumot oli­shi mumkin.

Avtomatik diagnostikalash mashinani ekspluatatsiya qi­lish­ni ancha yengillashtiradi, yo‘l harakati xavfsizligining buzi­lishi va butun tizim ishlashida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nosozlikni o‘z vaqtida aniqlash va ko‘riladigan chora-tadbirlar natijasida xavfli buzilishlarning oldini oladi.

Mashina va uning mexanizmlarida diagnostikalash im­koni mavjud bo‘lishi – priborlar shunga sozlangan bo‘lib, mashi­naning asosiy ko‘r­sat­kichlaridan (masalan, gidrotizimdagi bosim, sarflanayotgan quvvatning f.i.k., boshqarishdagi muammolar, tez­­lik va h.k.) dalolat berib turi­shi, yoki ma’lum vaqt mashi­na­ning ko‘rsatkich priborlariga ulanib, uning holati to‘g‘risida axbo­rot berib turishi lozim.

Diagnostika mashinalarini ishlatishda eng kerakli bos­qich­lardan biri bo‘lib uning sifati va ishonchliligini boshqarishga xizmat etadi.