Маъруза Кинематика. Ҳаракати мунтазам. Ҳаракати номунтазам. Шитоб. Нақша

3.Ҳаракати каҷхаттаи нуқтаи материали. Ҳаракати аз ҳама соддатарини материя ҳаракати механикии он аст. Дар фазо нисбат ба якдигар ҷойивазкунии ҷисмҳоро ҳаракати механики меноманд.
Ҷисме, ки дар шароити ҳаракати механикиаш андозаҳояшро ба назар нагирифтан мумкин аст нуқтаи материали ном дорад. Масалан мошин пешраванда ҳаракат намуда истода бошад, андозаи онро ба назар надошта нуқта ҳаракат карда истодааст гуфта, ҳаракати онро омӯхтан мумкин аст ёки ҳангоми омӯхтани ҳаракати солонаи Замин дар атрофи Офтоб Заминро нуқтаи материали гуфта гирифтан мумкин аст. Барои омӯхтани ҳаракати ҷисм энг аввал системаи сарҳисоб интихоб карда гирифтан лозим аст. Ба сифати ингуна системаи сарҳисоб, системаи координатаҳои хуz ва соат гирифташуда мавқеи нуқтаи материали ба воситаи координатаҳояш х,у, z муайян карда мешавад. Соат бошад барои чен кардани вақти ҳаракат зарур аст.
Хатте, ки ҷисми ҳаракаткунанда ҳангоми ҳаракаташ кашидааст траектория ном дорад. Траекторияи ҳаракат аз хатти рост иборат бошад, ҳаракати ростхатта, аз хати каҷ иборат бошад, ҳаракати каҷхатта номида мешавад. Дарозии траекторияро роҳ меноманд. Фараз мекунем, ки ҷисм аз рӯи хати каҷ ҳаракат карда истода дар давоми вақти роҳи –ро тай кардааст.

Аз нуқтаи А-и траектория расандаи АС ва хордаи АВ-ро мегузаронем, он гоҳ нисбати роҳи тайкардашударо ба вақти сарфшуда суръати миёнаи ҷисм меноманд.
(1)
Қиймати суръати миёна дар қисмҳои гуногуни траектория ё ки лаҳзаҳои гуногуни вақт гуногун аст. Вақти –ро бефосила кам карда рафта нуқтаи В ба нуқтаи А хордаи АВ ба камони наздикшуда ҳар дуи онҳо дар лимит бо самти расандаи АС ҳамҷоя мешавад ва он ба суръати лаҳзаги бармегардад
𝜗= (2)
Демак, дар нуқтаи додашудаи траектория суръати лаҳзаги ё ки ҳақиқий бо самти расандаи ба ҳамин нуқтаи траектория гузаронидашуда равона аст ва воҳиди суръат м/с мешавад.
Акнун фараз мукунем, ки нуқтаи материали аз як нуқтаи траектория ба дигараш кӯчида суръати он аз то тағъир ёфтааст он гоҳ
a= (3)
мешавад, а-ро шитоб меноманд, шитоб бузургии вектори буда самти он ба тарафи хамини траектория равона мешавад [a]=. Қиймати шитоби миёна дар қисмҳои гуногуни роҳ гуногун мешавад. Дар лимити нуқтаи В-и траектория ба нуқтаи А кӯчида шитоби миёнаи дар роҳи АВ тайкардашуда ба шитоби ҳақиқий ёки лаҳзаги бармегардад, яъне
a= (4) аст.
Одатан шитоби лаҳзагиро ба ду ташкилдиҳанда ҷудо мекунанд, ба шитоби тангенсиали ки самти он дар нуқтаи А бо самти расанда равона аст ва нормали -ки самти он ба самти перпендикуляр буда ба тарафи хамии траектория равона аст.

Аз расм дида мешавад, a= ки шитоби тангенсиали қиймати суръати ҷисмро тағъир диҳад, шитоби нормали ё ки марказрав самти суръатро тағъир медиҳад.