Ma'ruza Geotexnologiyaning fizik-geologik asoslari Reja

Tog’ jinslarining dispergilash (maydalash) printsipi.
Dispersiya - qattiq yoki suyuqliklarni maydalab, buning natijasida dispersiya tizimlari vujudga keladi: kukunsimon, suspenziyalar, emulsiyalar, aerozollar hosil bo'ladi.
Nisbiy maydalashga sarflanadigan ish, ezilgan tog’ jinsining xususiyatlari va tuzilishiga, sirt energiyasiga va maydalash darajasiga bog'liq.
Sirt faol moddalarni - dispergatorlar, emulgatorlar, qattiqlikni susaytiruvchi-larni kiritilishi dispersiya paytida energiya sarfini kamaytiradi va ezilgan fazaning dispersiyasini oshiradi.
Ushbu jarayon hali geotexnologiya sanoatida qo'llanilmagan.
Elektromagnit maydonlarning tog’ jinsi massiviga ta'siri.
Asosan, bu jarayonlar kimyoviy reaktsiyalar va jarayonlarni kuchaytirish uchun ishlatiladi. Ularning mohiyati elektr energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirishdan iborat. Tog’ jinsi massivning isishi elektr maydon kuchlanishining quvvatiga bog'liq. Maydon isitish uchun massivning konturi bo'ylab joylashgan skvajinalarga tushirilgan elektrodlar yordamida yaratiladi.
Ushbu usul Karpat mintaqasidagi oltingugurt rudalarini va Bashkiriyadagi bitumni isitish uchun ishlatilgan.
Geotexnologik qazib olish usullaridagi gidravlik jarayonlar.
Ushbu jarayonlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: gidravlik buzish, gidravlik ko'tarish, gidravlik zarbalash, gidrotransport.
Gidravlik buzish - qatlamning ishchi suyuqlik bilan yuqori bosim ostida buzishi tufayli tog’ jinsi massivining o'tkazuvchanligini oshiradi.
Gidravlik ko'tarish - quyidagilar tufayli amalga oshiriladi: haydalgan ishchi energiya agenti, skvajinaga kiritilgan siqilgan havo energiyasi, suv osti nasoslari va gidravlik elevatorlar.
Gidravlik zarbalash - egiluvchan va teleskopik uchlari bo'lgan maxsus skvajina gidravlik monitorlari yordamida yuqori bosimda ishlaydigan suyuqlik oqimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Gidrotransport - yuvilgan tog’ jinsini pulpa shaklida tashish - qattiq va suyuq aralashmani ma'lum nisbatda aytiladi.
Gidromanitor oqimi- tog’ jinsi massivini yemirish, yuvish va ko'tarish uchun ishlaydigan organdir. Bu alohida strukur elementlarning kattaligi, shtutserdan chiqishdagi suvning dastlabki bosimi va shtutserdan har xil masofadagi bo’lgan kavjoyga ta`sir etish kuchi bilan tavsiflanadi.
Suv oqimini zichligi va u harakatlanayotgan muhitga ta'sir ko’rsatish nisbatining parametrlariga aytiladi. Erkin suv bosmagan holda foydali qazilma konlarini ochiq va yer osti qazib olishda ishlatiladi. Suv bosgan erkin oqim skvajina gidravlik qazib olishda qollaniladi, kemalarning pastki qismini, reaktiv dvigatellarni tozalashda va boshqalarda qo'llaniladi. Erkin bo'lmagan suv osti oqimi ejektorli inshootlarda, neft va oltingugurt qazib olish skvajinalari tubi zonalarini gidro-qum bilan tozalash paytida, skvajinalarni gidromanitorlar bilan burg'ulash paytida sodir bo'ladi.
Gidromanitor oqimi quyidagilarga bo'linadi: past (1 MPa gacha), o'rta (4 MPa gacha), yuqori (4 MPa dan ortiq) bosim. Oqimdagi suyuqlikning harakati qattiq chegaralari bo'lmagan taqdirda suv zarralari harakati bilan tavsiflanadi. Oqimning yakuniy shakllanishi gidromanitor uchini o’rnatilganda sodir bo'ladi, uning maqsadi suvning statik bosimini oqimning kinetik energiyasiga aylantirishdir. Uchlikning ichki kesimi toreyshi hisobiga doimiy suv oqimi tezligi oshadi. Shu bilan birga, uchlikning oxirida bosimni yo'qotilishi ko'payadi, bu esa oqim tezligining ortishiga mutanosib bo’ladi.
Oqimning yakuniy shakllanishi geometrik va gidravlik parametrlarda sodir bo'ladi, uning maqsadi suvning statik bosimini oqimning kinetik energiyasiga aylantirishdir. Uchlikning kesimi toraygan sari suv oqimi pasayganda, uning tezligi oshadi. Shu bilan birga, qadoqdagi bosh yo'qotish ko'payadi, bu oqim tezligining kvadratiga mutanosibdir. Ko'krakning so'nggi qismida boshning yo'qolishini kamaytiradigan statik bosim tezlikning boshiga aylanadi.
Oqim tuzilishi geometrik va gidravlik parametrlari bilan tavsiflanadi. Oqimning dastlabki parametrlari ta'minot kanallarida suv oqimining shakllanishi shartlari bilan belgilanadi. Ta'minot kanalidagi oqim turbulentliklari, profilning notekisligi, shtutserga kirish joyidagi turbulentlik, baland boshlarda kavitatsiya paydo bo'lishi reaktivning ixchamligini yomonlashtiradi va uning diapazonini pasaytiradi. Oqim parametrlariga reaktiv tarqaladigan muhitning yopishqoqligi va zichligi ta'sir qiladi. Shlangi va geometrik parametrlar vayron qilinadigan tog’ jinsi bilan aloqa qilishda samolyotning eng muhim parametrlarini aniqlaydi: ta'sir kuchi va reaktivning o'ziga xos dinamik bosimi.
Gidrostatik bosimning 200-300 m gacha ko'tarilishi reaktiv parametrlarini sezilarli darajada pasaytiradi.
Oqimni yo'q qilish, asosan, zaif bog'langan va bo'shashgan jinslarni va kamroq yarim tog’ jinslarni ishlab chiqarishda qo'llaniladi.
Tog’ jinsining yemirilishi fizik va geologik omillar bilan belgilanadi.
Shlangi omillarga bosh va oqim kiradi (ko'krak diametri).
Texnologik omillarga reaktivning pastki skvajinaqa ta'sir qilish shartlari kiradi.
G'ovaklilik, sinish, emdirish va filtrlash koeffitsienti oshishi bilan eroziya tezligi oshadi, chidamlilik, plastiklik va yopishish koeffitsienti oshganda pasayadi. Shu bilan birga, tog’ jinslaridagi mineral zarrachalarning turli fraktsiyalarining tarkibi va ularning birlashishi ham uning gidravlik qirg'inini xarakterlaydi.
Eroziya hodisasining murakkabligi va etarli darajada bilimga ega emasligi, ularni empirik tarzda takomillashtirish uchun reaktivning zarur bosimi va suvning o'ziga xos oqimining qiymatini taxminan va faqat ishlab chiqarish sharoitida aniqlash zarurligini tug'diradi.
Shlangi monitorning oqimi bilan vayron qilingan tog’ jinsi massivining tarqatish moslamasini so'rib olishgacha bo'lgan harakati kameraning tuprog'i bo'ylab oqimning tortishish kuchi yoki bosim oqimi bilan sodir bo'ladi. Bundan tashqari, tortishish kuchi etkazib berish skvajinalaridan tortib meliorativ xaritalarga yoki nasosli chuqurliklarga qadar yuzada samarali ishlatilishi mumkin.
Gravitatsiyaviy transport ma'lum bir nishab bo'lsagina mumkin. Suyuqliklar yoki gazlar bilan qattiq zarrachalar aralashmalarining harakatchanligi birinchi navbatda qattiq fazaning granulometrik tarkibiga, uning zichligiga va fazalarning miqdoriy nisbatiga bog'liq. Suv bilan aralashmada ma'lum o'lchamdagi zarrachalarning ustun tarkibiga ko'ra, tashiladigan material shartli ravishda kattaligi bo'yicha fraktsiyalarga bo'linadi: paxta (50 mm dan ortiq), qo'pol donali (10 dan 50 mm gacha), mayda donali ( 2-10 mm), qumli (0,25-2 mm), changli (0,05-0,25 mm), loy (0,005-0,05 mm) va gil (0,005 mm dan kam).
Oqimdagi po'stloq va qo'pol donachalar keskin ravishda harakatlanadi va oqimning pastki qismida siljish bilan qolgan barcha fraktsiyalar asosan to'xtatilgan holatda harakatlanadi.
Skvajina orqali rudani ko'tarish gidravlik lift, havo yo'li yoki ikkalasining kombinatsiyasi orqali amalga oshirilishi mumkin. Skvajinadan ma'danni quvurlar orqali tashish ekskavator yoki yuklash apparati tomonidan amalga oshiriladi. Shlangi lift ko'tarilganda, gidravlik liftning shtutseridan ishchi suv qabul qiluvchi kamerada vakuum hosil qilib, bulama suv oqimini so'rib oladi va u bilan diffuzor orqali aralashtirib, uni quvurlar orqali yuzaga etkazib beradi.
Kam samaradorlikka qaramay, havo kemalarini ko'tarish (10-30%) soddaligi, ishonchliligi va eng muhimi, abraziv zarrachalarni erkin olib tashlash imkoniyati tufayli atala quyish uchun keng qo'llaniladi.
Hozirgacha havo parvozining qat'iy matematik nazariyasi mavjud emas, bu uning barcha parametrlarini amalda hisoblash imkonini beradi.
Aralashmaning quyidagi asosiy rejimlari (tuzilmalari) mavjud: qabariq, piston, ko'pik, tomizish. Bundan tashqari, ko'plab aralash rejimlar mavjud. Aralashmaning tuzilishi ko'plab omillarga bog'liq bo'lib, ularning asosiy qismi gaz oqimining tezligi, suyuqlikning xossalari, gazda eruvchanligi, ko'taruvchi quvurlarning diametri, pompalanadigan suyuqlikning dinamik darajasi ostida havo tashuvchisi suvga tushish miqdori.
Dredgers - bu turli xil jinslarni gidravlik tashish uchun eng keng tarqalgan qurilmalar va turli xil turbomashinalarga tegishli bo'lib, ularning konstruktsiyasi ko'chib o'tilgan atala tarkibida qattiq moddalar borligi sababli o'ziga xos xususiyatga ega.
Atıksuyu karterden pervanel chiqadigan joyga ko'tarish atmosfera bosimi va pervanenin kirish qismidagi oqim bosimi o'rtasidagi farq tufayli amalga oshiriladi. Suyuqlikni bosim o'tkazadigan quvurga tushirish dvigateldan ekskavatorning o'qi orqali pervanel pichoqlari orqali oqimga uzatiladigan energiya tufayli amalga oshiriladi.
2-mavzu bo'yicha o'zini o'zi boshqarish uchun savollar
1. Tog’ jinsi massivlarining asosiy fizik-geologik xususiyatlari qanday?
2. Tog’ jinsi massivining qanday gidravlik xususiyatlarini bilasiz?
3. Tog’ jinslarining issiqlik xususiyatlarini aytib bering
4. Ta'rif bering e. Tog’ jinsi massivining elektromagnit va nurlanish xususiyatlarini aytib bering.
5. Tog’ jinsi massivining mexanik va akustik xususiyatlarini aytib bering?
6. Elektromagnit maydonlarning tog’ jinsi massiviga ta'siri qanday
7. Shlangi ta'sir paytida massivda nima bo'ladi?
8. Tog’ jinslarining yemirilishiga qanday omillar ta'sir qiladi.