Ma’ruza fanning predmeti, maqsadi va vazifasi

Arxeologiya va etnologiya

Xalqlarning kelib chiqishi (etnogenezi) va etnik tarixi bilan shug’ullanadigan tarixning eng og’ir fan tarmog’i. Xalqlar doimi madaniy aloqada, assimlyatsiya, qorishuv jarayonlarini boshidan kechirgan. Jahonda bironta xalq yo’qki, bir o’zi shakllangan bo’lsa. Arxeologiya tarixning mana shu eng qiyin tarmog’ini ham manbalar bilan ta’minlaydi. Etnologiyaning antropologiyadan tubdan farqi shundaki u ko’p ma’lumotlar asosida, jumladan epigrafika, til, etnografik ma’lumotlar asosida umumiy, global xulosalar chiqaradi.

O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi etnografik jihatdan akademik Karim Shoniyozov, arxeologik jihatdan akademik A.Asqarov tomonidan yoritilgan, monografik tadqiqotlar yaratilgan. Antropologik jihatdan Telman Qosimovning tadqiqotlari diqqatga sazovar.

Arxeologiya va geraldika

Geraldika (gerbshunoslik, lotincha heraldus – glashatay) maxsus tarix fanlari doirasiga kiradi. Gerblar va ularning tarixi bilan shug’ullanadi. Emblematika fanining tarkibiy qismi hisoblanadi. Davlatlar, siyosiy birlashmalar ramzlari tarixi bilan shug’ullanuvchi geraldika fani hamma joyda ham bir xil rivojlangan emas. Davlat ramzlari yozma manbalar va rasmlarda saqlanib qolgan hududlarda to’liqroq yoritilgan. Geraldika arxeologik va numizmatik manbalar asosida juda sekin, uzoq vaqt mobaynida to’ldirib boriladi. Geraldika fani eng yaxshi rivojlangan hudud Evropa mamlakatlari, jumladan Turkiya hisoblanadi. Ramzlarda ifodalangan tasvirlar juda katta ma’nolarni anglatadi. U xalqning tarixi, dini, madaniyati, umumiy psixologik qarashlari hamda orzularini ham ifodalaydi.
Ifodalangan belgilarni tushunish va xalqqa etkazib berish geraldika bo’yicha mutaxassislardan juda katta entsiklopedik bilimni talab qiladi. Masalan, Amir Temur va Temuriylar bayrog’idagi uchta aylana (doira) hozirgi kungacha ham mutaxassislarning tortishuvlariga sabab bo’lib kelayotgan mavzulardan biridir.

Arxeologiya va gliptika

Gliptika – (yun. qlypho – kesaman) – qimmatbaho, yarim qimmatbaho toshlarga naqsh yoki tasvir o’yish san’ati; amaliy bezak san’ati turi. Gliptika asari gemma qadimdan muhr (egalik belgisi), tumor va taqinchoq vazifasini o’tagan. Mil.av. 4 ming yillikda Mesopotamiya, Qadimgi Misr, G’arbiy Osiyoda vujudga kelgan, Yunoniston, Qadimgi Rimda yuksak taraqqiy etgan. Gliptika tasvirlari (hayvon va qushlar, xudo va qahramonlar qiyofasi, afsonaviy sahnalar) ixcham kompoziyiyasi bilan ajralib turadi. Bu fan sohasini, ayniqsa qadimgi davrlar gliptikasini arxeologiya manbalar bilan ta’minlaydi
Janubiy O’zbekistonning bronza davriga oid yodgorliklaridan gliptikaga oid juda ko’plab manbalar topilgan. Ular muhrlarda, tumorlarda, sopol buyumlarda ifodalangan. Arxeologik manbalarda ifodalangan, gliptikaga oid manbalar qadimgi ajdodlarimizning dunyo, tabiat, insonlarning bir biriga bo’lgan munosabatlari haqidaga falsafik, mifologik dunyoqarashlarini tiklashda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi.