Маъруза №4. Датчиклар, ўзгартиргичларни, ахборотларни узатишни ва автоматик назорат қилиш тизимларини ва иккиламчи асбобларни ишлаш схемалари ва структуравий схемалари

Дилатометр ва биметалли термометрларнинг ишлаш принципи ҳарорат ўзгарншида қаттиқ жисм чизикли ўлчамининг ўзгаришига асосланган. Ҳарорат ўзгаришига боғлиқ бўлган каттиқ жисм чизиқли ўлчамининг ўзгариши тенглама орқали қуйидагича ифодаланади:
(2.9)
бу ерда, lt - t ҳароратда қаттиқ жисмнииг узунлиги; l0 — шу жисмнинг 0°С даги узунлиги; βr — ўртача чизиқли кенгайиш коэффициенги (00С дан t °С гача бўлган ҳароратлар оралиғида).
Дилатометрик термометр, одатда, иссиқликдан кенгайиш коэффициенти катта бўлган металл найча (актив элемент) ва иссиқликдан кенгайиш коэффицкенти жуда кичик бўлган найча ичида жойлашган стержендан иборат.
Дилатометрик термометрларнинг актив элементи (найчаси) нинг асоси материаллари жез Л62 (β·r = 18,3 ÷ 23,6·10-6. 0С-1) ёки никелланган пўлат ХН60В, 10Х17Н13М2Т (β·r=20·
·10-6 0С-1) бўлади. Пассив элемент сифатида, одатда, инвар котишмаси (βnr == 0,9·10-6 0С-1) қўлланади. Ҳарорат ортганда актив элемент (найча) стерженга ннсбатан анча кўпрок узаяди. Стерженнинг силжиши (чўзилиши) ҳароратнинг ўзгаришига тўғри мутаносибликда бўлади ва найчанинг бошланғич узунлиги билан аниқланади.
Дилатометрик термометрлар суюқликлар ҳароратини ўлчашда хамда ҳароратни маълум даражада автоматик равишда сақлаш учун ва сигнализацияда қўлланилади. Дилатометрик термометрлар 1,5 ва 2,5 аниқлик синфларида чиқарилади, уларнинг юқориги ўлчаш чегараси 500°С гача.
Афзалликлари: ишончли, оддий ва арзон.
Камчиликлари: асбоб ўлчамлари катта, ҳарорат бир нуқтада эмас, балки ҳажмда ўлчанади, иссиклик инерцияси катта.
Биметалл термометрларнинг сезгир элементи кавшарланган иккита пластинкадан тайёрланган пружинадан иборат. Бу пластинка иссиқликдан кенгайиш ҳарорат коэффициенти турлича бўлган металлардан тайёрланади. Ҳарорат ўзгарганда пластинкалар оғади. Кавшарланган пластинкалар бир-бирига нисбатан силжий олмаганлиги сабабли пружина иссиқликдан кенгайиш ҳарорат коэффиииенти кам бўлган пластинка томонга оғади. Пластинкалар узайишининг ҳарорат коэффициенти фарқи қанча катта бўлса, пружинанинг ҳарорат ўзгаришидаги оғиши шунча кўп бўлади. Биметалл термометрлар билан ҳароратни ўлчаш чегараси —150°С дан +700°С гача, хатоси 1...1,5%. Бу турдаги термометрлар ҳароратни маълум даражада автоматик равишда ростлаш ва сигнализация учун қўлланилади.