Маъруза №4. Датчиклар, ўзгартиргичларни, ахборотларни узатишни ва автоматик назорат қилиш тизимларини ва иккиламчи асбобларни ишлаш схемалари ва структуравий схемалари

Маъруза №4. Датчиклар, ўзгартиргичларни, ахборотларни узатишни ва автоматик назорат қилиш тизимларини ва иккиламчи асбобларни ишлаш схемалари ва структуравий схемалари.

Режа:
1.Ўлчаш ўзгарткичи.

2.Ўлчаш воситалари.
3.Ўлчаш воситаларининг параметрлари.
Технологик ўлчашларнинг моҳиятини техник жиҳатдан қисқача қуйидагича ифодалаш мумкин: «нимани, қандай қилиб ва нима билан ўлчанади?». Шунинг учун, бундан кейин аниқ физик катталикларни ўлчаш усуллари ва ўлчашларнинг энг кенг тарқалган ишончли ишчи воситалари: ўлчаш ўзгарткичлари ва ўлчаш асбоблари қараб чиқилади.
Кўпчилик ҳолларда ўлчашлар ўлчанаётган физик катталикни олдиндан ўзгартириш билан боғлик..
Ў лчаш ўзгартириши - битта физик катталикнинг ўлчамини бошқа физик катталикнинг ўлчамига ўзгартиришдан иборатдир. Мисол тариқасида Р босимни деформацион манометр ёрдамида ўлчашни қараб чиқамиз. Босим таъсирида найчасимон пружина буралади (унинг эркин учи бироз силжийди) — бу ўзгартиришнинг биринчи босқичи: ∆Р→∆l. Найчасимон пружина учининг силжиши ўқнинг бурилиш бурчагига ўзгаради: ∆ l →∆φ — бу ўзгартиришнинг иккинчи босқичидир. Ўкда стрелка мавжуд бўлиб, унинг учи бўлинмали шкала бўйича силжийди — бу ўзгартиришнинг учинчи босқичидир ∆φ→∆а, у ўлчанаётган катталикнинг сон қийматини олишга имкон беради. Умумий ҳолда ҳамма ўзгартиришларни бундай ёзиш мумкин:

Ўлчаш ўзгарткичи — ўлчашлар воситаси сифатида ўлчаш ўзгартириши ∆Р→∆а ни амалга оширишга имкон берди. Катталикнинг кетма-кет ўзгартиришлар қаторидан биттаси юз берадиган ўлчаш воситалари элементи ўзга-ртириш элементи деб аталади. Ўзгартириш элементи ҳар доим ҳам конструктив ажралиб турмайди, яъни ўлчаш воситаси тузилишининг айни битта элементи икки ва ундан ортиқ ўзгартириш элементига эга бўлиши мумкин.
Ўлчаш ахбороти сигнали ҳамма ўзгаришларининг амалга ошишини таъминловчи
ўзгартириш элементлари тўплами ўлчаш воситасининг ўлчаш мақсади дейилади. Ўлчаш занжирида бевосита ўлчанаётган катталикнинг таъсирида бўлган биринчи ўзгартириш элементининг қисми сезгир элемент дейилади. Сезгир элементнинг ўлчаш воситасини аниқлашда эътиборли бўлиш ва уни химоя арматураси билан чалкаштирмаслик керак, чунки бу арматура ўлчанаётган катталикка бевосита тегиб туради. «Ўлчаш ўзгартириши» тушунчаси
«ўлчов ўзгарткичи» тушунчасига қараганда анча кенг маънога эга, чунки айни бир ўлчов ўзгартириши ўлчов ўзгарткичларнинг иш (таъсир) принципи турлича бўлган кетма кетлик билан бажарилиши мумкин. 1.1-расмда айни бир хил .ҳарорат ўлчаш ўзгартиришини механик ∆l силжишга ўзгартирадиган турли ўзгарткичларга мисоллар келтирилган. Биринчи ҳолда бу симоб устунининг ҳарорат кўтарилиши натижасида кенгайишидаги силжиши бўлса, иккинчи ҳолда — қатламлари турлича бўлган ҳарорат кенгайиш коэффициентига эга бўлган биметалл пластинкаларнинг силжиши; учинчи ҳолда — ҳарорат ўлчанадиган муҳит билан бевосита алоқада бўлган сезгир элемент билан боғлиқ асбоб кўрсаткичининг (стрелкасининг) силжиши. Шундай қилиб, ўлчаш ўзгартиришининг кўрсатмаси нимани ва нимага айлантириш керак, деган саволгагина жавоб беради, аниқ ўлчаш ўзгарткичларининг кўрсатиши эса буни табиатан қандай бажариш мумкин, деган саволга жавоб беради. Аслида ўлчаш ўзгарткичи бир хусусий ўлчаш ўзгартиришини бажа-рувчи маълум амал принципида ясалган техник қурилмани ифодалайди.
Ўлчаш ўзгарткичининг асосий характеристикаларидан бири ўзгартириш коэффициенти бўлиб, у ўлчанаётган катталикни акслантирувчи ўзгарткичнинг чиқишидаги сигналнинг ўзгарткич киришидаги сигналга нисбатини ифодалайди.
Функционал вазифасига кўра ўлчаш ўзгарткичларини қуйидаги турларга ажратиш қабул қилинган: бирламчи, оралик, масштабли, узатувчи ва бошқалар.