Маъруза №4. Датчиклар, ўзгартиргичларни, ахборотларни узатишни ва автоматик назорат қилиш тизимларини ва иккиламчи асбобларни ишлаш схемалари ва структуравий схемалари

Маъруза №7. Ҳарорат ўлчаш воситаларини таснифи.
Ҳароратни ўлчаш асбоби ишлаш принципига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
Кенгайиш термометрлари. Бу термометрлар ҳарорат ўзгариши билан суюқлик ёки қаттиқ жисмлар ҳажмининг ёхуд чизиқли ўлчамларининг ўзгаришига асосланган.
Манометрик термометрлар. Бу асбоблар моддалар ҳажми ўзгармас бўлганда ҳарорат ўзгариши билан босимнинг ўзгаришига асосланган;
Ҳарорат таъсирида ўзгарган термоэлектр юритувчи кучнинг ўзгаришига асосланан термоэлектр термометрлар.
Ўтказгич ва ярим ўтказгичларнинг ҳарорати ўзгариши сабабли электр қаршиликнинг ўзгаришига асосланган қаршилик термометрлари.
Нурланиш термометрлари. Улар орасида энг кўп тарқалганлари; а) оптик пирометрлар — иссиқ жисмнинг равшанлигини ўлчаш асбоби; б) рангли пирометрлар (спектрал нисбат пирометрлари) - жисмнинг иссиқликдан нурланиш спектридаги энергиянинг тақсимланишини ўлчашга асосланган; в) радиацион пирометрлар — иссиқ жисм нурланишининг қувватини ўзгаришига асосланган. Нурланиш термометрлари ҳарорат контактсиз ўлчаш усули ҳисобланади.


ҲАРОРАТ ЎЛЧАШ ВОСИТАЛАРИ
Бугунги кунда ҳароратни ўлчашнинг турли усуллари мавжуд бўлиб, уларни икки гуруҳга ажратиш мумкин: контактли ва контактсиз [15— 17].

2.1 – жадвал.

Саноатда ҳароратни ўлчаш воситаларидан фойдаланиш чегаралари

Ўлчаш воситаси тури	Ўлчаш воситаларининг турли туманлиги	Қўллашнилиш чегараси, °С
1	2	3	4
Кенгайиш термометрлари	Суюқликка оид термометрлар Диометрик, беметалл термометрлар	-200 -150		750 700
Манометрик термометрлар	Газли Суюқликли Буғ – суюқликли (Конденсацион)	-150 -150 -50		1000 600 300
Тероэлектрик термометрлар	Термоэлектрик термометрлар	-200		2500
Қаршилик термометрлари	Металл қаршилик термометрлари Ярим ўтказгичли қаршилик термометрлари	-260 -272		1100 600
Пирометрлар	Квазимонохраматик пирометрлар Спектрал нисбатли пирометрлар Тўлиқ нурланиш пирометрлари	700 300 50		6000 2800 3500

Контактли усулда бирламчи ўзгартиргичнинг назорат қилинаётган муҳит ёки объект билан бевосита контактда бўлиши талаб қилинади. Ушбу усул билан ишлайдиган ҳарорат ўлчаш воситаларига кенгайиш термометрлари (шишали, манометрик ва биметалл), қаршилик термометрлари, термоэлектрик термометрлар, ҳароратни частотага ўзгартирувчи кварцли ўзгартиргичлар киради.

Контаксиз усул назорат қилинаётган объект ёки муҳитдан маълум масофада туриб ҳароратни ўлчаш имконини беради. Ушбу усул пирометрларда қўлланилади.
3.1-жадвалда энг кенг тарқалган ҳарорат ўлчаш воситалари ва уларнинг қўлланилиш чегаралари келтирилган.
Ҳароратни контактли усулда ўлчашга мўлжалланган барча ҳарорат ўлчаш воситалари термометр деб, контактсиз ўлчашга мўлжалланганлари эса пирометрлар деб аталади. Термометр таркибига термоўзгартиргич, алоқа тармоғи ва ўлчаш асбоби киради. Пирометрлар таркибига кўпинча пирометрик ўзгартиргичлар киради.
Энг қулай, аниқ ва ишончли ўлчаш усуллари - ҳароратнинг бирламчи датчиклари сифатида қаршилик термоўзгарткичи ва термоэлектр ўзгарткичлардан фойдаланадиган контактли усуллари ҳисобланади.
2.1-жадвалда саноатда ҳароратни энг кўп тарқалган ўлчаш воситаларининг қўлланиш чегаралари кўрсатилган.