|
murakkab sintaktik birik malar
n’anaviy tilshunoslik va matn tilshunosligi o’rtasida katta farqlar bor. Matnga bir butun sistema va struktura sifatida yondashilsa, farqlar yanada oydinlashadi. Hozirgi davrda mavjud bo’lgan matn tilshunosligiga doir turli nazariy qarashlar ham o‘zaro farqlanadi, lekin ular negizidagi eng asosiy muammo matn tuzilishi va unda mazmunning tildagi ifoda vositalari bilan berilishidir. Biroq matndagi har bir birlik doirasida tildagi turli kategoriyalar va ularning qo‘llanishini alohida o‘rganish mumkin.
Hozir yurtimizda matn tilshunosligiga doir yirik asar yoki darslik, nazariy kontsepsiya yo‘q. Bu sohada yaratilgan ba’zi o‘quv qo‘llanmalarigina mavjud, biroq ular hali ommalashmagan. Matn tilshunosligida xorijda taklif etilgan ko‘pgina nazariy qarashlar mavjud. Ulardagi ijobiy jihatlardan o‘z darslarimiz va amaliy faoliyatimizda, matn tabdili va tahlili sohalarida foydalanish mumkin. Olimlar ko‘proq mumtoz asarlar matnini tayyorlash va uni o‘rganish sohasida o‘z fikrlarini aytmoqdalar. Biroq mumtoz asarlarimizning G‘arb tillariga tarjimalarini o‘rganish, ular tahlili va tabdili masalalarini ham unutmaslik lozim.
Tarjima doim asosan til va adabiyot oralig‘ida bo‘lib kelgan; shu sababli ba’zan xorijiy tadqiqotchilar tarjimaning tilshunoslik va adabiyotshunoslik bilan bog‘liq bo‘limlarini ko‘rsatadilar, lekin ularga hech qachon ikki mutaxassislik sifatida qaramaydilar. Matnshunoslar badiiy asarlar matniga yassi(gorizontal) va tik(vertikal) holatlar jihatidan qaraydilar. Birinchi holatda matn, abzats, murakkab sintaktik birikma va gap farqlansa, ikkinchi — tik holatda matn ichidagi barcha xususiyatlar mazmunni tashkil etishi ko’rinadi. Tarjimada ham ana shu ikki holat e’tiborga olinadi.
Fikrimiz dalili — 2004 yili Kambrij universiteti nashriyotida chop etilgan Basil Xatimning “Tarjima” nomli darsligi va yana shu muallifning “Tarjima va bu sohada ilmiy-tadqiqot olib borishga o’rgatish” nomli o’quv qo’llanmasida aynan shunday qarash mavjud.
Yaxshi tarjima natijasida asar muallifining uslubi, o’z “ovozi”, mahorati, ba’zi til alomatlari saqlanib qoladi.
S
Tarjima aslida bir tildagi matnni boshqa bir tilga o'girishdir. Asliyat matni va tarjima qilinayotgan tilga o'girilgan matn bosqichma-bosqich bir- biri bilan chog'ishtirilishi natijasida hosil bo'luvchi bu jarayonni tillararo matnlarni qiyoslash, deb atash mumkin.
hu ijobiy xislatlar mohir tarjimon Ibrohim G’afurov tomonidan Chingiz Aytmatovning rus tilidan o’zbek tiliga tarjima qilingan “Qulayotgan tog’lar” asari matnida ko’plab topiladi.
T
Professor A.Nurmonov «Lingvistik belgi nazariyasi» nomli risolasida til belgisi haqida gapirilganda, eng avvalo, tilning qaysi birliklari nazarda tutilayotganligini bilish muhimligini qayd etayotib, «qaysi til birliklarini belgi deb hisoblash mumkin?»
arjimada I.G’afurov o’zining tilni chuqur bilishini namoyish etgan. Nazarimda, uning tarjima jarayonida qo’llaydigan o’z lug’ati bor. Mana, e’tibor bering: “...kaboblarning hidlari ko’kka o'rlagan”; ...serizdihom azim shaharda turar” “olti oy muz-qori erimaydigan terskaylarda istiqomat qilardi. Shuning uchun uni qorli tog’lar ilvirsi deb atashardi, qor uyurimlari...”; “...echkilar hurkak, sezgir ko’zlarini yiltiratib...”; “...ular tovushdan ham tez uchishadi - jonlari, tuyoqlarining kuchida - barashmaydi...”, “... suvloqdan bosh ko’tarib, ...suvotga borayotgan kiyiklar...”. Bu so‘z va iboralarning ko‘pchiligi hattoki besh jildli izohli lug‘atdan ham topilmaydi. Asliyat matniga tarjima jarayonida qanday yondashish, zarur so’z va iboralarni topib, ularni o’z o’rniga qo’ya olish, urf-odat, madaniyat, psixologiya va hayotning eng nozik tomonlarini yaxshi bilish natijasida Chingiz Aytmatovning “Qulayotgan tog‘lar” asari go‘yo o‘zbek tilida yozilgandek tuyuladi.
Matnshunoslarni tayyorlashda xorijiy tillarni, xususan, turk, arab, fors, hind, xitoy, koreys, yapon, ingliz, nemis, fransuz, ispan, italyan va boshqa tillarni o‘rgatish foydadan holi emas. Chunki o‘zbek mumtoz adabiyoti namunalaridan ba’zilari ana shu tillarga tarjima qilinib nashr etilgan. Hozirgi davrda arab va fors tillaridan o‘zbek tiliga yoki, aksincha, o‘zbek tilidan arab va fors tillariga tarjima qiluvchilar ko‘proq topiladi. Biroq G‘arb tillaridan, hattoki, rus tilidan o‘zbek tiliga yoki, aksincha, o‘zbek tilidan rus tiliga tarjima qiluvchilar ancha kamroq. Albatta, matnshunoslik va manbashunoslik adabiyotshunos, tilshunos, psixolog, tarixchi va faylasuflarni birlashtirib turadi.
Axborotning belgilar vositasida uzatilishi, tadqiq qilinishi voqelikni tasavvur qilishning faqat insonga xos shaklidir.
Uzoq paytlardan buyon asosiy semiotik belgi sifatida lug’aviy birlik - so’z qarab kelinayotganligini bilamiz.
Keyinchalik lisoniy belgilar qatoriga so’z birikmasi va gap kiritildi. Lekin matnning shu qatordan o’rin olishi bir oz qiyin kechmoqda. Xo‘sh, nimalarga asoslangan holda matnni lisoniy belgi va, tabiiyki, birlik sifatida qarash mumkin?
Ma’lumki, «belgi» semiotikaning asosiy tushunchasi va semiotik tadqiqotlar oldiga belgilarni ajratish hamda tavsiflash vazifasi qo’yiladi. Belgini ajratish uchun uning shakliy tuzilishini farqlash yetarli emas, bunda u yoki bu belgi tashiydigan axborot - ma’noni anglash ham muhimdir. Axborotning belgilar vositasida uzatilishi, tadqiq qilinishi voqelikni tasavvur qilishning faqat insonga xos shaklidir. Belgilar vositasidagi tasvir umumlashtirish va o’rin almashtirish harakatlarining bajarilishini talab qiladi. Bu harakatlar, o‘z navbatida, lisoniy tafakkur faoliyati jarayonida bajariladi.
Matn - til tabiatining barclia xususiyatlari
mujassamlanadigan lisoniy birlikdir.
Matn - tilning у ash ash, «hayot kecliirisli» shakli va shunga nisbatan uning maqonti belgilanadi.
An’anaga binoan matn birliklari yoki belgilarining ketma-ket qatorda birikishidan hosil bo‘ladigan murakkab tuzilma sifatida qaraladi. Bunday tuzilma tarkibidagi har bir til belgisi ma’lum bir ma’noga ega. Demak, matn ham alohida ko‘rinishdagi belgi deb qaralishi lozim. Lekin ba’zilar matnni bu xususiyatga ega ekanligini inkor etadilar.
M
Do'stlaringiz bilan baham: |
