Маъруза №2 Мавзу: Менежмент назарияси ва концепциясининг эволюцияси

Бошкарув борасидаги ғоялар ривожланишининг биринчи босқичи тейлоризм даври (1885-1920) деб аталиб, бу даврнинг энг хос ғояси илмий асосда бошқариш мумкин эканлигини тарғиб қилинишидир. Бу даврда муҳандислик фанлари ғояларининг энг қуйи ишлаб чиқариш бўғинига сингдирилиши хос бўлиб, кейинчалик айнан шунда тейлоризмнинг чекланганлиги намоён бўлади.
Асосчилари- У. Тейлор, И.Б. Фредерик, Ф.Л. Гилбертлар, Г.Гант, Эмерсон ва бошқалар. Ўз назариясини Тейлор илмий бошқарув деб номлади ва бу ном билан шу йўналишда ўша даврда изланишлар олиб борган бир қатор тадқиқотчилар мактаби номлана бошлади. Менежментдаги “илмий бошқарув” мактаби деб ном олган бу биринчи мактаб ғояларининг кенг тарғиботи авжига чиқиши 1885-1920 йилларни қамраб олди. Тейлорнинг 1903-йилда чоп этилган “Корхонани бошқариш”, 1911- йили чоп этилган”Илмий бошқарув асослари” китоблари корхонани бошқариш бўйича биринчи қўлланма бўлди. У самарадорликка, муваффақиятга эришиш учун илмий асосда бошқариш зарур, ҳамда ишчи жойини ташкил қилишга, вақт омилини ҳисобга олишга, аниқ ва қатъий вазифаларни белгилашга эътиборни қаратиш, ташкилотда маълум тартиб ва қоидаларни ўрнатиш, ишни тақсимлаш, кишиларни алоҳида талаб асосида танлаш ва жой-жойига қўйиш зарур деб билади. Тейлор назариясининг илғорлиги- ресурсларни, энергияни минимал сарфи билан юқори унумдорликни таъминлашга қаратилганлигидир. Бунга эришиш мақсадида ишлаб чиқариш операцияларини алоҳида ташкилий қисмларга ажратиш тавсия этилган, кузатиш ва хронометражни кўлланган. Тейлор бошқарув органлари функцияларига, ҳисоб тамойилларига, персонални тайёрлашга, ишларни нормалаштиришга оид бир қатор бошқарув тавсияларини илгари сурди. Тейлорнинг издошларидан бири Гаррингтон Эмерсон бўлган. Эмерсон Тейлорга нисбатан фақат тор техник ва ишлаб чиқариш шароитинигина кўриб чиқмасдан бошқарувни рационаллаштиришни анча кенг кўриб чиқди ва унумдорликнинг 12 принципини илгари сурди. Унинг тамойиллари машхур “Мехнат унумдорлигининг тамойиллари” асарида ёритилган.
Бу тамойиллар куйидагилар:

1. 
   Аник куйилган максад ва гоялар.
   
2. 
   Окилона, соглом фикр.
   
3. 
   Малакали эътиборли махсулот.
   
4. 
   Интизом.
   
5. 
   Ходимга нисбатан адолатли булиш.
   
6. 
   Тезкор, ишончли, тулик, аник ва мунтазам хисоб-китоб.
   
7. 
   Диспетчерлаш.
   
8. 
   Меъёрлар ва жадваллар.
   
9. 
   Шароит билан таъминлаш.
   

10)Муомалаларни меъёрлаш.
11)Стандарт йурикномаларини тайёрлаш.
12)Унумдорликни рагбатлантириш.
Куриниб турибдики, Г.Эмерсоннинг диккат марказида аввало икки тамойил, яъни аник куйилган максад ва гоялар, шунингдек, окилона фикр турибди. У шундай усулларни ишлаб чикдики, унга кура хар бир муомала учун, ишчининг харакатини урганиш натижасида берилган иш хажми ягона, энг мувофик усули урнатилар эди. Бефойда, хато харакатлар бартараф этилиб, куйилган максад ва гояларга мувофик равишда энг такомиллашганлари танлаб олинар эди.
Бунга окилона фикр асосида ёндошилиб, масалан, нисбий иш хакининг махсус тизими кулланилиб, унга кура берилган меъёрни бажарган ишчиларга тариф ставкалари ва коэффигиентлари оширилар, уни бажара олмаган ишчиларга эса ставкалар 20-30 фоиз пасайтирилиб жарима солинар эди. Шу билан бирга берилган вазифаларнинг юкори даражада бажарилиши учун уларга шароит яратилар эди.
Илмий бошқарув мактабининг яна бир намоёндаси амеркалик иқтисодчи Гамильтон Черч. У бошқарув доирасидаги кенг муаммолар билан шуғулланди, жумладан, бошқарувнинг умумий тамойилларини асос қилиб олган ҳолда, бошқарувнинг асосий функциялари ва ташкил қилиш методларини батафсил ўрганди. Тейлоризмнинг яна бир издошлари - Френк ва Лилия Гилбретлардир. Улар ҳар бир ишлаб чиқариш операцияларини парчаланадиган микро- элементларини ўрганиш, ҳаракатларни ўрганиш методикаси, вақт нормативларини белгилаш асосида ҳар хил касб йўналишларини шу йўллар билан такомиллаштириш, унумдорлигини ошириш устида иш олиб бордилар.
Илмий бошқарув мактабининг асосий хулосалари:
-муаммо ечилишининг оптимал усулини ишлаб чиқиш мақсадида илмий таҳлилдан фойдаланиш;
-ҳар бир вазифа учун мос ишчини танлаш ва уни ўқитишни йўлга қўйиш;
-ишчиларнинг вазифаларини муваффақиятли бажаришлари учун ресурслар билан таъминлаш;
-ишлаб чиқаришнинг усиши учун моддий рағбатлантиришдан мунтазам ва оқилона фойдаланиш;
-ўйлаб чиқиш ва режалаштиришни ишнинг ўзидан алоҳида кўриш;