tarkibiy qismlarga ajratib o`rganiladi. Bunda ob`ektning ayrim tomonlarining
qismlarining birligi va o`zaro bog’liqligi asosida o`rganadi. Sintez tahlil qilingandan
keyin murakkab tuzimlarni o`rganishda qo`llaniladi. Tahlil va sintez bir-biriga
mavjud. empirik tahlil va sintez ob`ektlar bilan yuzaki tanishishga yordam beradi.
Bunda ob`ektning ayrim qismlari ajratiladi, ularning hususiyatlari aniqlanadi, oddiy
o`lchashlar va umumiy yuzasidagi narsalar qayd qilinadi. Bu usul tadqiqot ob`ektini
o`rganishga imkon beradi, lekin, uning mohiyatini ochib berishga kamlik qiladi.
Ob`ektning mohiyatini o`rganish uchun gumanitar-nazariy tahlil va sintez
ishlatiladi. Ob`ektning mohiyatiga chuqurroq kirib borishda esa tuzilmaviy-genetik
tahlil va sintez qo`l keladi. Bunda tadqiqot ob`ekti mohiyatining barcha tomonlariga
– umumlashtirish, yig’ish) tadqiqot ob`ektini o`rganishda va mantiqiy xulosalar
10
Deduktsiya umumiydan xususiyga bo`lgan mantiqiy xulosalarga asoslanadi.
U matematika va mexanikaning qonunlarini yaratishda qo`llaniladi. Induktsiya
deduktsiyaga qarama-qarshi bo`lib, mantiqiy xulosalar xususiydan umumiyga
tomon amalga oshiriladi. Bu ikki usullar ham bir-biri bilan bog’liq va bir-birini
to`ldiradi. Induktsiya taxminiy bilimlar beradi, deduktsiya esa, yangi, aniq va to`g’ri
bilimlarni egallashga zamin yaratadi.
Ilmiy ijodda
analogiya
deb ataluvchi nazariy metod katta rol o`ynaydi.
Analogiya
taqqoslash
va
modellashtirish
bilan uzviy bog’liq. U yoki bu jarayon
yoki hodisani o`rganishda uning boshqa fan sohasidagi analogi, ya`ni o`xshashini
topish evristik jihatdan muhim va unumlidir. Masalan, e.Rezerford Quyosh
sistemasining tuzilishi bilan og’ir, musbat zaryadli yadro va uning atrofida
aylanuvchi engil, manfiy zaryadli elektronlardan tashkil topgan atom tuzilishi
o`rtasidagi analogiya metodiga tayanib, metall fol’gada al’fa zarralarning tarqalishi
haqidagi o`z kashfiyotini yaratdi, bu kashfiyot esa, o`z navbatida, kvant fizikasining
jadal rivojlanishiga turtki berdi.
Modellashtirish
usulida tadqiqot ob`ektining asosiy hossalari sun`iy
sistema, ya`ni modelda o`rganiladi. Model ob`ekt bilan ko`p jihatdan o`hshash
bo`ladi, ular orasida deyarli farq bo`lmaydi.
Modellashtirishning tuzilmasi quyidagichadir:
•
Masalaning qo`yilishi
•
Modellashtirishni yaratish va tanlash
•
Modellashtirishni o`rganish
•
Model bo`yicha olingan bilimlarni originalga ko`chirish.
Gepotetik usul
– gipotezani ishlab chiqishga asoslanadi. U amaliy fanlar
uchun asosiy metod hisoblanadi, ilmiy eksperimentda qo`llaniladi.
Ideallashtirish
deb – amaliy jihatdan mavjud bo`la olmaydigan ob`ektlarni
fikran xayolda qurish jarayoniga aytiladi.Uning maqsadi real ob`ektlarni ularga
tegishli bo`lgan xossalardan hayolan mahrum qilish va gipotetik hossalar bilan
to`ldirishdar. Har qanday ideallashtirish faqat ma`lum bir chegarada amalga
oshirilishi mumkin.