Ma’ruza 2 Ilmiy tadqiqot turlari va metodologiyasi Reja

(nazariy),  amaliy  (empirik)  tadqiqotlarga  va  tadqiqotchilik  loyiha-konstruktorlik 

ishlanmalariga

 (razrabotki) bo`linadi. 

Ilmiy  tadqiqot  ob’ektini  o`rganish  usullariga  ko`ra 

nazariy  tadqiqotlar

  va 

e

mpirik tadqiqotlar

 deyiladi.  

Nazariy  tadqiqotlar

  bizni  o`rab  turgan  olam  haqidagi  ma`lumotlarni 

birlashtirish  va  tahlil  qilish  natijasidir.  Nazariy  tadqiqotlarda  empirik  vaziyatlarni 

tushuntirish va ularni oldindan aytib berish,  ya`ni atrofimizda boradigan  hodisa va 

jarayonlarni  mohiyatini  tushuntirish  imkonini  beruvchi  ilmiy  qonunlar    yaratiladi. 

Nazariy tadqiqotlar hamma vaqt empirik borliqqa tayanadi.  

Empirik  tadqiqotlarda

  borliq  bilan  bevosita  aloqada  bo`lib,  moddiy 

amaliyotdan  olingan  natijalar  asosida  nazariy  tadqiqotlarda  olingan  bilimlar 

chuqurroq  o`rganiladi.  Empirik  tadqiqotlar  asosiy  metodlari  kuzatish,  o`lchash  va 

tajriba  o`tkazishdir.  Bu  bosqichdagi  ilmiy  tadqiqotlarda  ilmiy  tadqiqot  ob`ekti 

haqidagi faktlar yig’iladi, klassifikatsiyalanadi  va birlamchi xulosa qilinadi. Bunda 

---

2 

 

atrofimizdagi  olamda  kechadigan  hodisalar  va  jarayonlar  orasidagi  uzviy  aloqa  va 

qonuniyatlar aniqlanadi.  

Amaliyotga  nisbatan  bu  tadqiqotlarni 

funtamental  va  amaliy  tadqiqotlar

 

deyiladi.  Bunda  fundamental  tadqiqotlarning  maqsadi  –  tabiat,  jamiyat  va  fikrlash 

haqidagi  asosiy  qonunlarni  o`rganish,  amaliy  tadqiqotlar  maqsadi  esa  –  tarmoq 

fundamental tadqiqotlar faoliyati natijalarini amaliyotga joriy qilishdir.  

Ilmiy nazariya

 deb nazariy bilimlarni tashkil qilishning eng yuqori shakliga 

aytiladi.  U  ma`lum  bir  sohadagi  asosiy  g’oya  va  gipotezalarni  yagona  bir  tizimga 

birlashtiradi. 

Nazariyaning  haqqoniylik  mezoni  –  bu  amaliyotdir

.  Tabiat  va  jamiyatning 

ob`ektiv qonunlarini bilishga asoslangan ilmiy nazariyalar ushbu qonunlar natijasida 

kelgusida vujudga keladigan hodisalarni oldindan ko`ra olish imkoniyatini beradi. 

Ilmiy nazariya – bu ma`lum bir hodisalar yig’indisini tushuntirib beruvchi va 

ilgari surilgan barcha qonuniyatlarni asoslovchi va shu sohada ochilgan qonunlarni 

yagona  bir  asosga  birlashtiruvchi  bilimlar  tizimidir.  Masalan:  nisbiylik  nazariyasi, 

kvant nazariyasi, davlat va huquq nazariyasi va h.k. 

Fanning dastlabki «bo`laklanishi» – uning tuzilishiga qarab fundamental va 

amaliy  tadqiqotlarga,  fundamental  (nazariy)  va  amaliy  fanlariga  bo`linishidan 

boshlangan.  

Qisqacha  qilib  aytganda, fundamental  tadqiqotlar  bu  shunday  tadqiqotlarki, 

u  yangi  hodisalar  va  qonuniyatlarni  ochib  beradi.  Bu  izlanishlar    narsa,  voqea  va 

hodisalar tabiatida nimalar yotishini asoslab berishdir.  

Amaliyot  fani  ma`lum  texnik  muammolarni  moddiy  qiziqishlar  va  jamiyat 

manfaati  bilan  bog’liq  holda  hal  qilishni  o`z  oldiga  vazifa  qilib  qo`yadi.  

Fundamental  izlanishlar  olib  borilganida  sof  ilmiy  nazariy  masalani  ham,  aniq 

amaliy muammoni ham maqsad qilib qo`yish mumkin. 

Akademik  A.M.  Proxorov

  fizika  fanini  qo`llagan  holda,  fundamental 

tadqiqotlarni ikkita yirik guruhlarga bo`lishni ta`kidlaydi. 

Ulardan  biri  bizning  bilimimiz  doirasini    oshirishga,  insoniyat  talabini 

qondirish  va,  avvalo,  mazkur  izlanuvchining    mavjud  dunyoni  chuqurroq 

---

3 

 

tushunishiga qaratilgan.  

Boshqa  guruh  tadqiqotlar  ma`lum  amaliy  natijalarga  etishishi  uchun 

fundamental bilimlarni olishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan.  

Odatda  fanning  ma`lum  rivojlanish  darajasi,  fundamental  tadqiqotlarning  har 

ikkala guruhlarining vazifalari har hil bo`lishiga qaramay, ular metodologik jihatdan bir-

biriga yaqin. Ular orasiga keskin chegara qo`yish mumkin emas. Agar tadqiqotlarda aniq 

ilmiy  vazifa  ko`zda  tutilgan  bo`lsa,  bu  izlanish  amaliy  foyda  bermaydi,  deb  o`ylash 

xatodir.  Huddi  shunday,  muhim  amaliy  vazifalarni  yechishga  qaratilgan  fundamental 

tadqiqotlar bajarilayotganda, undan umumbashariy ahamiyatga ega bo`lgan natijalar olish 

mumkinligini unutmaslik kerak. Fanning rivojlanish tarixi bunga misoldir.