Ma’ruza-12: Suyakli baliqlarning sistematikasi, ekologiyasi va evolyutsiyasi. Reja

Kenja sinf: Cho’tka qanotlilar (Crossopterygie).
Qadimgi va deyarli to’lig’icha o’lib ketgan baliqlarning o’ziga xos gruppasi. Cho’tka qanotlilar devon va karbon davrlarida keng tarqalgan, mezozoy erasida turlar soni va keng tarqalishi qisqargan xozirgi vaqtda cho’tka qanotlilar yo’q deb hisoblangan. Bu ajoyib baliqlarning dastlabki vakili 1838 yil Hind okeanida, Afrikaning janubiy qirg’oqlaridan topilgan. Bu yirik baliq bo’lib uzunligi 150 sm og’irligi 57 kg bo’lgan. Bu latimeriya deb atalgan. Izlanishlar natijasida faqat 1952 yil cho’tka qanotlilarning ikkinchisi topilgan. Bu ham shu turga taalluqli bo’lib, Hind okeanining Anjuan oroli yaqinidagi qirg’oqdan 200 m uzoqlikdan 18 m chuqurlikdan topilgan, baliqning uzunligi 138 sm bo’lgan. Xozirgi cho’tka qanotli latemeriya faqat qamor orollari yaqinida topilgan. Chuqurligi 400-1000 m temperaturasi q10, q14 gradus. Ular yirtqich baliq bo’lib og’zida o’tkir tishlari bilan qurollangan. Voyaga yetganlarida uzunligi 125-180 sm, og’irligi 25-80 kg, xorda o’simta ko’rinishida, xordasi xayoti davomida yaxshi rivojlanadi. Dastlabki bosh suyaklilarning ko’pchiligi tog’ayli bo’ladi. Tana bo’shlig’ida degenerastiyaga uchragan o’pka bo’lib, yog’ bilan to’lgan. Cho’tka qanotlilarning qiziq tomoni ular ham suvda va quriklikda yashovchilarning ajdodi hisoblanadi. Ikki xil nafas oluvchilar singari ham jabra, ham o’pka bilan nafas olgan. Juft suzgich qanotlari o’ziga hos tarzda tuzilgan uning asosida keng muskulli kurak yoylari ichida asosiy skeleti joylashgan.
Kenja sinf: Shu’la qanotlilar harakteristikasi (Actinopterigii).
Xozirgi baliqlarning kenja sinflaridan bo’lib xozirgi turlari 90% tashkil etadi. Shu’la qanotlilar hamma dengiz, okeanlarda uchraydi. Ko’pgina turlari chuchuk suvlarda yashaydi. quyidagi harakterli belgilari bilan farq qiladi. Ularning skeleti deyarli to’liq suyakdan iborat va faqat suyaklar orasida tog’aysimon qoldiqlar saqlanib qolgan. Suzgich qanotlarining ham skeleti bo’ladi. Ko’krak juft suzgich qanotlarida ularning skeleti yelka kamari suyaklari yordamida umurtqa pog’onasiga birikadi. Og’zi bosh qismining oxirida joylashgan, kloakasi yo’q. Dum suzgichlari gomosterkal, tanasi suyak tangachalar ya’ni yupqa suyakchali plastinkalardan iborat bo’lib, ular oldingi chekkasi bilan teriga kirib qoladi. Har bir suzgich qanoti yupqa teri pardadan iborat bo’lib, ularni suyak suzgich qanot nurlari tutib turadi. Nurlari yozilganda ular orasidagi pardalar tortiladi, suzgich qanotining yuzasi kattalashadi.
Bosh turkum: Suyakli ganoidlar (Holostei). Suyakli gonoidlar oddiy tuzilishdagi shu’la qanotli baliq. Tangachasi (opistotsel) ya’ni oldi bo’rtib chiqqan orqa tomoni botib kirgan. Harakterli belgisi ichakda spiral klapan va yurakda arterial konusning bo’lishligi. Jabra yoylarini ushlab turuvchi shu’lalar kam rivojlangan. Ular Janubiy Amerika chuchuk suv havzalarida tarqalgan. Turlari mezozoy erasida keng tarqalgan. Hozirgi vaqtda ikkita turi uchraydi (kayman baliq, amiya balig’i ya’ni loyqa baliq, amfistel).