metallarda asta sekin darz ketishlar paydo bо‘lishligi tushuniladi. Bunga misol
qilib torsionlarni (gavdali detallarni, ramalarni) prujinalar,
tirsakli vallarni va
hokazolarni keltirish mumkin.
Materiallarning toliqishlik mustahkamligi deb, materiallarning toliqish orqali
parchalanishiga qarshi turishiga aytiladi. Mustahkamlik chegarasi orqali
belgilanadi. Mustahkamlik chegarasi ishlayotgan detal yuzasining sifati va ishlash
sharoiti faktoriga: korrozik (zanglash), yeyilish (iznos), mexanik shikastlanishlarga
bog‘liq bо‘ladi. Eng yuqori toliqish mustahkamligi aktiv muhitda ishlovchi
dumalanib ishqalovchi yuzalarda kuzatiladi.
Shunday qilib, toliqish mustahkamligi va chidamliligi,
siklli yuklama
sharoitida
ishlovchi
detallarning
konstruktiv
tuzilishi
va
tayyorlash
texnologiyasigagina bog‘liq bо‘lmay, balki ishlash sharoiti va xarakteriga ham
bog‘liq. Masalan, detallarning ish resursiga, moysiz ishlashi va korroziya,
detallardagi chiziqlar, yuzalardagi shikastlanishlar katta ta’sir kо‘rsatadi.
Materiallarning mexanik xususiyatlarini о‘zgarishi, toliqishdan tashqari
eskirishga ham olib keladi.
Atrof muhit ta’siri ostida materiallarning fizik-kimyoviy xususiyatlari
о‘zgarishi oqibatida (nur,
kislorod, past harorat) mahsulotlarni eskirishga olib
keladi. Natijada detallardagi egiluvchanlik, mustahkamlik xususiyatlari pasayib
borib, darz ketishi holatlari paydo bо‘ladi. Eskirish holati mashina va
mexanizmlarni ishlash muddatini keskin kamayib ketishiga olib keladi.
Mashina va mexanizmlarning texnik holatini baholash va oldindan aytib
berish uchun ishqaluvchi detallarni yeyilishini aniqlash lozim.
Hozirgi kunda
yeyilish darajasini aniqlash usullari ikki gruppaga bо‘linadi:
1.
Yeyilishni davriy о‘lchash usuli;
2.
Mashinalarni ishlash jarayonida yeyilish darajasini tinimsiz о‘lchash.
Davriy о‘lchash usuli. Mashina elementlarining puxtaligiga baho berish
maqsadida yeyilishni kechish darajasi ni aniqlash uchun vaqti-vaqti bilan (davriy)
о‘lchash ishlari olib boriladi.
Yeyilishni davriy о‘lchash usuli quyidagi usullarni о‘z ichiga oladi:
mikrometr yordamida о‘lchash usuli; sun’iy baza usuli; yeyilish hisobiga massani
yо‘qotish usuli; moylovchi ashyolar tarkibida yeyilgan detal zarralarini о‘lchash
usuli.
Mikrometrli о‘lchash usulida detallarni ayrim parametrlarini nazorat qilish
yо‘li bilan olib boriladi. Ushbu ishlar mikrometr, shtangensirkul, nutromer,
mikroskop va boshqa asboblar yordamida amalga oshiriladi.
О‘lchovni aniqligi ishlatiladigan asboblar turiga qarab 0,01-0,001mm
tashkil
qiladi.
Sun’iy baza yaratish orqali о‘lchov usuli, detalning ishchi yuzasiga ma’lum
chuqarlikda geometrik forma chizilib, yoyilish darajasi ana shu chuqurlik orqali
aniqlab boriladi, bu ishlar optik о‘lchov asboblari yordamida aniqlanadi.
Yeyilishni massasini tortish usulida esa, ishqalanuvchi detallar vaqti-vaqti
bilan tarozilar yordamida tortilib yо‘qotilgan massa hajmi bilan о‘lchanadi. Bunda
о‘lchov asboblari bо‘lib PR-500 pribor tarozi, VLA –200
analitik tarozi, ATV –
200 va boshqa tarozilar ishlatiladi.
Moylovchi ashyolar usulida esa, ishlatilgan moylar tarkibidagi metall
zarrachalarining miqdori orqali aniqlanadi. Ushbu miqdor detallarni yeyilish tortish
mexanizmi yordamida aniqlanadi.
Yeyilishni uzluksiz о‘lchash usuli. Mashina va mexanizmlarni ishlash jarayonida
yeyilishni uzluksiz о‘lchash turli usullar orqali amalga oshiriladi:
ishchi muhitni sarfi orqali о‘lchash;
ishchi muhitdagi bosimni о‘zgarishi orqali;
radioaktiv izotoplar orqali;
elektromagnit induksiyasi orqali.
Yeyilishni ishchi muhitni sarfi orqali о‘lchash usulida, mashinalar maxsus
priborlar bilan jihozlanib, ular yordamida sarflanayotgan suyuqlik (moylovchi)
mahsus tirqish orqali ishqalanuvchi yuzalarga
uzatilib sarflanish miqdori
о‘lchanadi.
Moylovchi
materiallarni
sarfining
о‘sishi,
tirqishning
kattalashganidan darak beradi, demak detallarning yeyilish yuzalari
kattalashgan.
Yeyilishni ishchi bosim orqali aniqlash usuli oldingi usuldan farqi shundan
iboratki, bunda ishchi bosimni pasayib ketishi ishqalanuvchi yuzalardagi
tirqishlarni kattalashaganidan darak beradi. Ushbu hol esa ishqalanuvchi
yuzalarning yeyilishi sababli amalaga oshadi.
Radioaktiv izotoplar orqali о‘lchash usulida ishqalanuvchi
detallar yuzasiga
ma’lum chuqurlikda radioaktiv modda mahkam qо‘yiladi. Radioaktiv moddaning
materiali detal materialidan ortiqcha farq qilmasligi kerak. Ushbu material silindrik
formada bо‘lib, diametri 0,7- 1,0 mm, 1,0-1,5 mm dan oshmasligi lozim.
Bu usul yordamida nafaqat yeyilishni intensiv kechishi, balki ishqalanuvchi
yuzaning qaysi qismi kо‘proq yemirilishi ham aniqlab beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
