1-amaliy mashg‘ulot mavzu: Sarflanish koeffitsеntin hisoblash

1-AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Sarflanish koeffitsеntin hisoblash
Kimyoviy ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari
Kimyoviy ishlab chiqarishning maqsadga muvofiqligi va rentabelligi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi. Ulardan eng muhimlariga xomashyoning sarflanish koeffitsienti, mahsulot chiqishi, apparat unumdorligi va jarayonning intensivligi kiradi.
Xomashyoning sarflanish koeffitsienti va
mahsulot chiqishi
Xomashyoning sarflanish koeffitsienti deb, bir birlik mahsulotni shu ishlab chiqarish jarayonida hosil qilish uchun sarflangan xomashyo miqdori (kg, t) ga aytiladi.
Namunaviy masalalar yechish
1. Nitrat kislota HNO₃ ishlab chiqarishda ammiakning sarflanish koeffitsientini aniqlang (ishlab chiqarishdagi yo‘qotishlarni hisobga olmang).
Yechish. Ammiakning nitrat kislotagacha oksidlanish jarayoni quyidagi sxema bo‘yicha sodir bo‘ladi:
O₂ O₂ H₂O
NH₃ ------- NO----NO₂ -----HNO₃
17 kg 63 kg
63 kg nitrat kislota hosil bo‘lishi uchun nazariy jihatdan 17 kg ammiak sarflanadi, 1 kg kislota olish uchun sarflangan ammiak miqdori esa quyidagicha hisoblanadi:

Shunga ko‘ra, ammiakning sarflanish koeffitsienti 0,27 kg ga teng bo‘ladi.
Mahsulotning chiqishi deb, amalda olingan mahsulot miqdori G_n (kg) ning nazariy chiqish G_t (kg)ga foizlarda ifodalangan nisbatiga aytiladi.
Agar ishlab chiqarish jarayoni bir necha bosqichdan iborat bo‘lsa, ularning har biriga ma’lum qiymatdagi mahsulot chiqishi mos keladi.

Bunda, ishlab chiqarish jarayonining har qaysi bosqichidagi mahsulotning chiqishi.
Mahsulotning chiqishi qanchalik yuqori bo‘lsa, ish shunchalik samarali bo‘ladi. Mahsulot chiqishining pasayishi xomashyoning ifloslanganligi, xomashyoni tashish jarayonidagi yo‘qolishlar, apparaturaning zich emasligi, oraliq reaksiyalarning sodir bo‘lishi va reaksiyaning qaytarligi bilan tushuntiriladi.
Namunaviy masalalar echish
Nazariy jihatdan 17 kg NH₃ ning oksidlanishidan 63 kg HNO₃ hosil bo‘ladi. Amalda esa 54 kg kislota olingan. Nitrat kislotaning chiqishini aniqlang.
Yechish. Shartga ko‘ra G_p = 54 kg, G_t=63 kg,
YUqoridagi tenglamaga asosan,

Demak, nitrat kislotaning chiqishi 85,7 % ni tashkil etadi.


2. Kontakli usulda sulfat kislota olishda tarkibida 42 % oltingugurt bo‘lgan 1 tonna kolchedandan 1,2 tonna tarkibida 20 % “erkin” sulfat angidrid bo‘lgan oleum olindi. Sulfat kislota chiqishini foizlarda hisoblang.
Yechish. Sulfat kislotaning hosil bo‘lishi quyidagi sxema bo‘yicha boradi :
O₂ O₂ N₂O
FeS₂------2SO₂------2SO₃---------2H₂SO₄
Tarkibida 42% S bo‘lgan 1 tonna kolchedandan nazariy jihatdan olinishi mumkin bo‘lgan sulfat kislota miqdori :

Bunda 98,1 va 32,1 – sulfat kislota va oltingugurtning molekulyar massalari; 420 - 1 tonna kolchedan tarkibidagi oltingugurt miqdori.
100 kg 20% li oleum tarkibida 80 kg sulfat kislota (H₂SO₄) va 20 kg oltingugurt olti oksidi (SO₃) bo‘ladi. Bu esa

sulfat kislotaga ekvivalent hisoblanadi. Bunda 80,1 – SO₃ ning molekulyar massasi, 98,1 esa sulfat kislota (H₂SO₄) ning molekulyar massasi.
100 kg 20 % li oleum – (24,5+80,0) kg sulfat kislota (H₂SO₄) ga ekvivalent bo‘lsa,
1200 kg x,
Bunda sulfat kislotaning chiqishi teng bo‘ladi :

3. Moddiy hisobotga asosan 1 tonna 65% li nitrat kislota (HNO₃), olish uchun (ammiakni oksidlab) 186,2 kg ammiak sarflanadi.
Hisoblang : a) nitrat kislota chiqishini;
b) ammiak xomashyosi bo‘yicha nazariy va amaliy sarflanish koeffitsientlarini.
Yechish: 1 tonna 65% li nitrat kislota tarkibida 650 kg sof kislota S_n mavjud. Nitrat kislota olish jarayoni quyidagicha boradi :
O₂ O₂ H₂O
NH₃ ------- NO----NO₂ -----HNO₃
17 kg 63 kg
Ammiak bo‘yicha sarflanish koeffitsientlari quyidagilarga teng bo‘ladi:
a) nazariy jihatdan :

b) amaliy jihatdan :

Bu degani, 1 kg 100% li nitrat kislotasi olish uchun amaliy jihatdan 0,286 kg ammiak sarf qilinadi.
Ammiak bo‘yicha nitrat kislotasi olish uchun hisoblaymiz, nazariy jihatdan 186,2 kg ammiakdan qancha sarflanadi :
17 kg ammiak NH₃ dan 63 kg nitrat kislota olish mumkin ekan.
186 kg “ ” x kg
100% li HNO₃
65% li HNO₃ ga hisoblanganda.

Nitrat kislotaning chiqishi quyidagiga teng bo‘ladi :