Ma’ruza 1 Elektr energiya sifatini ko‘rsatuvchi asosiy kattaliklar. Reja

2.YUqori garmonikalar filtri
Filtr o‘zaro ketma-ket ulangan induktiv va sig‘imdan iborat bo‘lib, ma’lum bir garmonika chastotasiga sozlangan.
YUqori garmonika filtri karshiligi kuyidagicha aniklanadi:
yoki
bunda - sanoat chastotasidagi induktiv va sig‘im qarshiliklari.
CHastota ortishi bilan reaktorning induktiv qarshiligi garmonika nomeriga mutanosib ravishda o‘zgaradi, kondensator batareyasining qarshiligi esa shu yo‘sinda kamayaveradi. Ma’lum bir garmonika chastotasida filtrning induktiv qarshiligi sig‘im qarshiligiga tenglashadi va filtrda kuchlanish rezonansi paydo bo‘ladi. Natijada filtrning umumiy qarshiligi nolga teng bo‘ladi va u shu garmonika chastotasida elektr tizimni shuntlab ko‘yadi.
Rezonans garmonika tartib raqamini quyidagi ifodadan aniqlanish mumkin:
.
Ideal filtr nochizig‘iy element ishlab chiqarayotgan yuqori garmonika toki ni to‘laligicha qamrab oladi. Biroq reaktor va sig‘imlarda aktiv qarshilik bo‘lishi tufayli, shuningdek, sozlashda xatoliklar ro‘y berishi sababli garmonikalarning to‘liq filtratsiyasi mumkin emas.
Filtrdagi elementlar soni istalgancha bo‘lishi mumkin. Amalda ikki yoki to‘rt elementlardan iborat filtrlar qo‘llanilib, ular 5, 7, 11, 13, 23, 25 nchi garmonikalarga sozlanadi.
Filtrlar bir vaqtning o‘zida reaktiv quvvat manbai ham hisoblanadi va yuklama reaktiv quvvatini kompensatsiyalash uchun qo‘llaniladi. Ularning asosiy kamchiligi - narxining yuqoriligida hamda sozlashning qiyinligida.


Nazorat savollari.
1.Elektr tarmoklarida kuchlanish nosinusoidalligini kamaytirish usullari nimalardan iborat?
2.To‘g‘rilagichning ko‘p fazali ekvivalent ish tartibi qanday?
3.YUqori garmonika filtrlari qanday ishlaydi?
MA’RUZA 14
Kuchlanish nosimmetriyasi.
Reja:

1. 
   Kuchlanish nosimmetriyasini yuzaga keltiradigan omillar.
   
2. 
   Kuchlanish nosimmetriyasini elektr energiya iste’molchilari ishiga ta’siri.
   
3. 
   Nosimmetriyani simmetrik tashkil etuvchilari.
   

Uch fazali elektr energiya sifatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri kuchlanish nosimmetriyasi hisoblanadi. Kuchlanish nosimmetriyasini bir fazali yuklamalar hosil qiladi. Bir fazali yuklamalarga elektr yoy pechlari, payvandlash qurilmalari, konlardagi elektrovozlar katta quvvatga ega bo‘lgan 1 fazali elektrotrmik qurilmalar va boshqalar kiradi.

Kuchlanish nosimmetriyasining ikki turi mavjud bo‘lib, bular bo‘ylama va kundalang nosimmetriyalaridir. Elektr tarmoq elementlari nosimmetriyasi bilan bog‘liq bo‘lgan nosimmetriya, bo‘ylama nosimmetriya deb ataladi. Bo‘ylama nosimmetriyaga misol qilib, xavo liniyalarining to‘liq bo‘lmagan faza tartiblarini keltirish mumkin.
Tarmoqqa bir va ko‘p fazali nosimmetrik yuklamalarni ulanishi natijasida kelib chiqqan nosimmetriya ko‘ndalang nosimmetriya deyiladi. Kundalang nosimmetriya ba’zi bir elektr energiya iste’molchilarining ayrim fazalaridagi aktiv va reaktiv qarshiliklarning tengsizligi tufayli kelib chiqadi.
Elektr ta’minoti tizimlardagi nosimmetriya tartibi qisqa vaqtli (avariya) va davomiy (ekspluatatsion)larga bo‘linadi.
Qisqa vaqtli nosimmetrik tartib odatda turli avariya jarayonlari, davomiy nosimmetriktartib esa elektr tarmoq elementlari nosimmetriyasi yoki elektr ta’minoti tizimiga nosimmetrik yuklamalarni ulanishi bilan bog‘liq.
Uch fazali zanjirlarda nosimmetrik rejimlarni hisoblash va tahlil qilishda asosan simmetrik tashkil etuvchilar usuli qo‘llaniladi. Bu usul har qanday uch fazali nosimmetrik tizim kattaliklarini umumiy holda uchta simmetrik tizim kattaliklari yig‘indisi ko‘rinishida tasavvur qilishga asoslangan. Nosimmetrik tizim qiymatlarini tashkil etadigan tizim majmuasi, uning simmetrik tashkil etuvchilari deyiladi. Bu simmetrik tashkil etuvchilar to‘g‘ri, teskari va nol ketma-ketlik tizimi deyiladi.
Fazalar orasidagi kuchlanish nosimmetriyasi teskari ketma-ketligidan, fazalar nosimmetriyasi yana nul ketma-ketligidan kelib chiqadi.
Kuchlanish nosimmetriyasini o‘lchov birligi sifatida kuchlanish nosimmetriyasi koeffitsienti ε₂ bilan belgilanadi.
Bu asosiy chastotada kuchlanishni teskari ketma-ketligini uning nominal liniyali kuchlanishga nisbati bilan % da aniqlanadi:

Toklarni nosimmetriya koeffitsienti huddi shunday aniqlanadi:

Nul ketma-ketlik bo‘lganida uch fazali tizim neytralining surilishi yuzaga keladi, bu kuchlanishni turg‘un bo‘lmaslik koeffitsienti bilan xarakterlanadi va fazada nul ketma-ketlikni nominal kuchlanishga nisbati bilan aniqlanadi:

Fazalararo kuchlanish nosimmetriyasi teskari ketma-ketlik, faza nosimmetriyasi esa nol ketma-ketlik tashkil etuvchilarning mavjudligidan hosil bo‘ladi. Kuchlanishlarning to‘g‘ri – U₁, teskari – U₂, nol – U₀ ketma-ketlik simmetrik tashkil etuvchilari quyidagi ma’lum tengliklar asosida aniklanadi:

Teskari:

va nol ketma-ketlik:

Bu erda - tarmoqning faza kuchlanishlari;
, Faza ko‘paytirgichi- kompleks son;

Kuchlanishning nosimmetriya darajasi kuchlanishning nosimmetrik koeffitsienti E₂% bilan harakterlanadi. U teskari ketma-ketlik kuchlanishi U₂ ni nominal chiziqli kuchlanish U_nom ga nisbati bilan ifodalanadi:

Amaliy hisoblarda ko‘rilayotgan tarmoq nuqtasi uchun teskari ketma-ketlik koeffitsienti kuyidagi ifodadan aniqlanadi:
ε₂=(1bU)√α²+β² e^jΨu/S_K;
Bu erda b U=(U₁-U_nom)/U_nom ; U₁-birinchi ketma-ketlik kuchlanishi;
α= (R_AV-R_SA)- (Q_AV+Q_SA)+Q_VS ;
β=- (R_AV-R_SA)- (Q_AV+Q_SA)+R_VS; R_AV ,R_SA ,R_VS , Q_AV , Q_VS, Q_SA-
Kuchlanish tebranishni pasaytirishni Tegishli bir fazali yuklamaning aktiv va reaktiv quvvatlar yig‘indisi;
Ψ_i , Ψ_u-teskari ketma-ketlikni koeffitsientning tok va kuchlanish argumenti (α vaβ ni obsolyut qiymatlariga bog‘liq va jadvaldagi qiymatlaridan qabul qilinadi.
Jadval. Kuchlanishni buzilishi koeffitsientini tok Ψ_iva kuchlanish Ψ_uargumentini qiymati.

Belgi		Argument
α	β	Kuchlanish Ψu	Tok uchun Ψi
+	+	∂	μ
+	-	-∂	-μ
-	+	180-∂	180-μ
-	-	∂-180	μ -180

Eslatma ∂- arctg ; μ=arctg
To‘g‘ri va teskari tok ketma-ketlari aniqlanadi;




Bu erda R_Σ=P_AB+P_BC+P_CA; Q_Σ=Q_AB+Q_BC+Q_CA-nosimmetriyali yuklamani tegishli aktiv va reaktiv quvvatlari.
Uch fazali to‘rt o‘tkazgichli tarmoqlarda teskari ketma-ketlikni bo‘lishi neytralni so‘rilishini yuzaga keltiradi, bu esa nul ketma-ketlik koeffitsient bilan xarakterlanadi.
ε₀=(U₀/U_nom.f)100%
Bu erda U₀-nul ketma-ketlik kuchlanishi;
U_nom.f-tщ-ri ketma-ketlikni faza kuchlanishi.
Nul ketma-ketlik koeffitsienti me’yorlashtirilgan. Kuchlanish U₀ uch fazali iste’molchilarga ta’sir etmaydi, ammo har xil faza kuchlanishlarini yuzaga keltiradi. Ko‘rsatmaga asosan ε₀ koeffitsientini qiymati shunday oraliqda bo‘lishi kerakki, hamma fazalardagi kuchlanishni og‘ishi ruxsatlangan qiymatdan oshishi kerak emas. Aniq holatlarda ε₀ ni sonli qiymati tarmoqdagi kuchlanish yo‘qotilishi va ε₂ ni qiymatiga bog‘liq.
Elektr ta’minoti tizimida kuchlanish nosimmetriyasini tahminiy baholashda bir fazali yuklama quvvatini bir fazali yuklama ulangan nultadagi S_b.fqisqa tutashuv quvvatga nisbati bilan aniqlash mumkin.

Bundagan ko‘rinadiki S_K≥50/S_b.f ε₂ koeffitsienti 2%dan oshmaydi. S_K<50S_b.f- nosimmetriyani kamaytirish uchun chora tadbirlar ko‘rish kerak.
Kuchlanish nosimmetriyasi elektr energiya sifatining normallashtirilgan ko‘rsatkichi hisoblanadi. Elektr energiya sifatining normasida nosimmetriya koeffitsienti E₂ 2%. Agar nosimmetiya koeffitsienti belgilangan qiymatdan oshib ketsa, uni pasaytirish choralarini qurish zarur.


Nazorat savollari.

1. 
   Kuchlanish nosimmetiyani yuzaga keltiruvchi omillar nimalardan iborat?
   
2. 
   Kuchlanish nosimmetriyasi elektr iste’molchilari ishiga qanday ko‘rsatadi?
   
3. 
   Nosimmetriyani simmetrik tashkil etuvchilari qanday aniqlanadi?