ma’ruza – soat Yengil atletika bo’yicha o’quv ishlarini tashkil qilish, rejalashtirish va hisobini yuritish. Reja

2. O’quv mashg’ulot qismlarining vazifasi va mazmuni
Mashg‘ulotning tayyorlov qismi. Bu qism ning vazifasi o ‘quv- chilaming uyushtirishdan, ya’ni gruppani saflash, raport qabul qilish, davom atni tekshirish, dars vazifasi va mazmunini tushun- tirish, gruppani m ashq bajartirish uchun qayta saflashdan iborat. Shuningdek, saf m ashqlari, burilishlar, yurish va boshqalar ham kirish qismiga qo'shiladi, chunki uyushtirish va intizom o‘r- natishda bularning ham ahamiyati bor. Bu qism 10-15 minut davom etadi.
Tayyorlov qism ining vazifasi: shug‘ullanuvchilarda umum an badanni qizdirib olish va ularni bo‘ladigan kuch kelishiga tayyor- lash - chigil yozdi mashqlari, muskul kuchini va egiluvchanligini rivojlantirish, b o ‘g‘im da harakatchanlikni oshirish, harakatni boshqara olish qobiliyatini yaxshilash va yengil atletik turlar, texnika elementlari bilan tanishtirish. Tayyorlov qismining boshqa vazifalari snaryadlarda, snaryadlar bilan va uldrsiz bajariladigan umumiy rivojlantiruvchi va maxsus tayyorlov mashqlari bilan hal etiladi. Yana basketbol, voleybol elementlari kabi mashqlarni ham qo'llash m um kin. Bu mashqlar vositasida ham keyingi ishga yanada jadalroq tayyorlansa bo‘ladi.
Yangi boshlayotganlar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarning tayyorlov qismiga oddiy umumiy rivojlantiruvchi mashqlar kiri- tiladi. Yengil atletikachilarning tayyorgarlik darajalari o‘sgan sari bu mashqlar murakkablasha boradi. Tayyorlik darajasi yuqori yengil atletikachilar mashg‘ulotining tayyorlov qismiga umumiy rivojlanuvchi va maxsus mashqlar teng miqdorda kiritiladi.
0 ‘quv-m ashg‘ulotning tayyorlov qismiga rrashg‘ulotning tayyorlov davrida ko‘proq va musobaqalashuv maxsumiga ozroq vaqt ajratiladi. M ashg‘ulotning tayyorlov qismi qancha davom etishi yengil atletika turining xususiyatiga atletlarning tayyorlov darajasiga va boshqalariga qarab o'zgaradi. Tayyorgarlik darajasi yuqori yengil atletikachi xotin-qizlarda xususan ularning individual mashg‘ulotlarida kirish va tayyorlov qismlari badantarbiya mashq­lari bilan almashtiriladi.
Yakunlov qismida mashg'ulotlar asosan xotin-qizlar organiz- mini o ‘z holatiga keltirish uchun beriladigan m ashqlarto'plam ini o‘z ichiga oladi.
X otin-qizlar sport m ashg'ulotida (jism oniy m ashqlarni tanlashda va m e’yorlami belgiiashda) jinsiy sohada sodir bo'ladigan jarayonlarning siklik xususiyatini e’tiborga olish juda muhim. Menstrual sik! davrida mashq qilishni davom ettiradigan sportchi xotin-qizlarda morfologik va funksional buzilishlar m e’yorga nisbatan, odatda, bo‘lmaydi, ularning m enstruasiya oldi va m en­strual sikl fazalarida musobaqalarda qatnashishi odatdagi va ba’zan rekord yutuqlarga olib keladi. Tadqiqotlarga ko'ra, 81,6 % xotin- qizlarda natijalar yaxshilanadi va faqat 18,4 % qizlarda yomon- lashadi; bu fazalarda shug‘ullanmaydigan sportchilarda musoba- qalarda erishiladigan natijalar 56,5 % sportchi qizlarda odatdagi darajada qoladi, 43,5 % qizlarda esa pasayadi.
Xotin-qizlarning kuchli va tezkor harakatlarga bo‘Igan qobili- yatlari kamroq bo'ladi, bu yengil atletika mashqlari texnikasini ‘zlashtirishda qiyinchiliklarning yuzaga kelishiga va musoba­qalarda muvafïaqiyatsiz qatnashishga sabab bo‘lishi mumkin. Bu kamchilikni bartaraf etish uchun ularning tezlik-kuch tayyor- garligini yaxshilash ustida maxsus shug‘ullanish zarur. Biroq, xotin-qizlarning tezlik-kuch mashqlarida kam imkoniyatlarga ega ekanliklariga qaram asdan, ularerkaklarga nisbatan chidamsizroq deb aytish mumkin emas. Ayollarda chidamlilik ko‘proq shiddatli zo‘riqishlarni talab qilmayigan mashqlarda yaxshiroq namoyon bo ladi va katta hajmdagi ish dam olish bilan galma-galdan amalga oshirilgan paytda ortib boradi. Yana shuni e ’tiro f etish joizki, xotin-qizlar organizmi sarflangan energiyani tezroq qoplay olish qôbiliyatiga ega. Yugurishning har xil turiari, sakrashlar va uloqtirishlar, shu- ningdek, sportcha yurish bilan shug‘ullanish gavda tuzilishida organlar va tizim larning funksional im koniyatlarida harakat sifatlarining rivojlanishida farqlar yuzaga keladi. Bu esa, o ‘z navbatida, kuch, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik, koordinasion qobiliyatlarning nam oyon b o 'lish ig a; tashqi m uhitning turli sharoitlariga m oslashishga, ish qôbiliyatiga, iklanish va salom atlikka, shuningdek, sport natijalariga ta ’sir ko'rsatadi. Bu ham m a farqlar, birinchi tom ondan, tanlangan sport turida saralash tizim iga, boshqa tom ondan har bir yengil atletika mashqi turining ayollar organizmiga o‘ziga xos ta ’sir qilishiga
bogMiq.
Yengil atletikaning har bir turida erkaklar va ayollarda antro- pometrik ko‘rsatkichlar muhim darajada farq qilmaydi. Bunday farq 100 m ga yuguruvchilarda vaznda 22,2 kg ga, bo‘y ko‘rsat- kichida 13,3 sm ga; yadro itqituvchilarda - mos ravishda 37,2 kg
va 18,6 sm ga etadi.
Yengil atletikachi xotin-qizlardagi farqlar qator fiziologik ko‘rsatkichlarda ham kuzatiladi. Ayollarda qisqa masofalarga yugurish katta shiddatii ish bilan, o‘rta va uzoq masofalarga yugurish esa kislorod tanqisligining maksimal darajada oshishi bilan tavsiflanadi. Sprintda ayollarning energiya sarfi erkaklarga qaraganda 15-20 %ga kamroq; o‘rta va uzoq masofalarça yugurnv- chilarda esa kislorodni maksimal iste’mol qilish kat'taligi yengil atletikaning bitta turining o‘zida erkaklarda va ayollarda odatda kamroq boMadi. Erkaklar va ayollar o‘rnatgan jahon rekordlarini taqqoslab, shuni aniqlash mumkinki, ayol yengil atletikachilar kuch, tezlik, chidamlilik va boshqa jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasida, shuningdek, texnik m ahoratni egallash darajasida erkaklardan ortda qoladilar. Sport natijalarining o‘sishi, ayollarda ham, erkaklarda ham ko‘p jihatdan tanlangan yengil atletika turida ko‘p yillik tay- yorgarlikning turli bosqichlaridagi mashg‘ulot hamda musobaqa yuklamalarini samarali me’yorlashga bogMiq.
Y uklam alar, bir tom ondan, ayollarning jismoniy im koni- yatlariga mos boMishi, ikkinchi tom ondan, natijalarning, sport mahoratining m untazam o'sib borishini ta minlashi zarur. Eng asosiysi, ayollar mashg‘ulotlarda kuchlari etmaydigan jismoniy yuklamalami bajarmasliklari lozim. Tayyorgarlikka ega bo‘lmagan ayollar uchun maksimal mashglulot yuklamalari salbiy oqibatlarga olib keladi, birinchi navbatda, ichki organlarga yomon ta’sir qiladi. Endi shug‘ullanayotgan ayol yengil atletikachilarni keskin chayqalishlardan, erga tushish, siltanishlar og‘irlik yoki o‘z vaznini snaryadga ko‘tarish paytida tez zo‘riqishlardan ham da kuchla- nishlardan himoya qilish lozim.
Ayollar bilan o ‘tkaziladigan m ashg‘u lo tlard a m ashg'ulot yuklamalarini rejalashtirishda sportda qabul qilingan umumiy tamoyillardan foydalanish zarur Gumladan, ketm a-ketlik, asta- sekinlik, sikllilik, yuklamalar dinamikasining to ‘lqinsimonligi). Sportchi qizlar mashg'ulotlarida jismoniy sifatlar va harakat ma- lakalarini rivojlantirishda ham da takom illashtirishda quyidagi uslublar qo‘llaniladi: bir tekis, o‘zgaruvchan, takroriy, oraliqii, aylanma, musobaqa va h.k.
Yengil atletikachilarni tayyorlashda ularning sport ixtisos- liklariga bog‘liq bo‘lgan mashqlar asosiy vositalar hisoblanadi. Ayol sprinterlarning yiilik mashg‘u!otida tezkorlikni va portlovchan kuchni rivojlantirishga yo‘naItirilgan yugurish va sakrash mashqlari katta o ‘rin egallaydi. Ularning umumiy hajm i qizlarda o‘rtacha 15 km dan ayollarda 40 km gacha atrofida b o ‘iadi. Bunda har xil sakrash mashqlarini yumshoq erda bajarish kerak, chunki ular kichik tos organlarining kichik siljishlarini keltirib chiqaradi va ularni ushlab turuvchi mushaklar va boylam larning mustah- kamlanishiga yordam beradi.
Ko‘p sonli yugurish va sakrash m ashqlarini bajarishda oyoq mushaklarini birinchi galda oyoq kaftlarini mustahkamlashga va rivojlantirishga alohida e ’tibor beriladi. Shu sababli yassioyoqlik- ningdan ehtiyot bo‘lish kerak, oyoqlar u ch u n m o‘ljallangan mashqlar ichki mushaklarni rivojlantirishini nazarda tutish lozim.
O 'rta masofaga yugurishda ayollarda aralash aerob-anaerob xususiyatga ega yuklamalar ko‘proq qollanilishi kerak, ularning yiilik hajmi qizlarda 1000 km dan, ayollarda 3000-4000 km gacha atrofida bo‘lishi zarur. Yengil atletikaning bu turida ayollarda yiilik siklda yugurish hajmining asosiy o‘sishi 14-15 yosh davriga to‘g‘ri keladi va 16 yosh atrofida barqarorlashadi. Bu ayniqsa antropometrik belgilar: tana uzunligi va og‘irligi, ko‘krak qafasi aylanasi va boshqalar ancha o ‘sib borishi kuzatiladigan qizlarga xosdir.
Uzoq masofalarga yugurishda yuguruvchilar yuklamasi asosan aerob xususiyatga ega va asosiy vositalarning yiilik hajmi o ‘rta masofalarga yuguruvchilar yuklamalaridan 1,5-2 barobar ortiq boMadi. Ikkala turdagi yuguruvchilarni tayyorlashda chidam li- likning har xil turlarini umumiy, maxsus, kuch va boshqa rivoj- lantirishiga yo‘naltirilgan vositalar asosiy hisoblanadi.
S a k ra s h la r va u lo q tiris h la rd a y u k la m a la rn in g y o ‘n alish i b o s h - q a c h a x u su siy atg a ega. M ash g ‘u lo tla rd a aso san sp o rt — k u c h x u su - siyatiga eg a m a s h q la r q o ‘llan ilad i.
Yuklamalar oson bo‘lishi uchun yengil atletikachilarga mashq- larni asta-sekin qiyinlashtirib borish ham da ularning bajarilish qiyinchiligini oshirib borish zarur. Bunda sakrovchanlwni va harakatlar tezkorligini yaxshilovchi mashqlarga alohida e’tibor
berish kerak.
Uloqtiruvchilarni tayyorligida elka kamari, qo‘llar, oyoqlar, tana mushaklarini rivojlantiruvchi mashqlarni qo‘llash zarur, ular yuqori koordinasiyaga va harakat tezligiga, katta kuchga ega boMishlari zarur. Shuning uchun ularning mashg‘ulotlariga ko‘p miqdorda shtanga, tosh, sherik bilan mashqlar kiritiladi, lekin ayollar mashg‘ulotlarida ulardan ehtiyot bo‘lib, ularning yoshi, tayyorgarligi va individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda foydalanish lozim. Yadro itqitishda kuch mashqlariningyillik hajmi qizlarda 300 / dan, ayoilarda 1000 /gacha atrofida bo‘ladi.
Yengil atletikachilarni tayyorlash jarayonida murabbiy mashq- langanlik holatini chuqur pedagogik nazorat qilishi lozim, bunda sportchining o ‘z-o ‘zini nazorai qilishi kundaligi murabbiyga yordam berishi kerak. Buning uchun sportchi kundalikda o‘zining sub’ektiv hissiyotlarini qayd qilib borishi lozim. Bu o‘z-o‘zini nazorat qilish kundaligi shifokorga sportchi organizmi holatini har tom onlam a tahlil qilishga va keyingi mashg‘ulotlar uchun tegishli tavsiyalar berishga inikon yaratadi.