Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

2.Макон ва замон бирлиги тамойили
Бадиий матннинг тил хусусиятлари текширилаётганида ундаги ҳар бир ҳодисага макон ва замон бирлиги тушунчасини ҳисобга олиб ёндашиш керак. Ҳар қандай асар давр ва макон билан боғлиқ ҳолда юзага келади. Тарихий мавзудаги асар тилида муайян замон руҳини ташувчи воқеаларнинг қайси маконда, қандай муҳитда юз бераётганини ойдинлаштирувчи лексик-грамматик бирликлар иштирок этади. Макон ва замон бирлиги тушунчаси бадиий асаргагина хос белги эмас. У ҳар қандай матн кўринишига тааллуқлидир. Ушбу тамойил асосида таҳлил олиб борилаётганда матн ёзилган давр, матнда кўтарилагн мавзу ва матн бирликларининг табиатига қараб диахрон ва синхрон аспектлардан бири танланиши керак. Буни йирик сўз санъаткори Абдулла Қаҳҳор ҳикоясидан олинган қуйидаги парча асосида кўздан кечирамиз.
-Ҳа, сигиринг йўқолдими?
-Йўқ… сигир эмас, ҳўкиз, ола ҳўкиз эди.
Йўқолмасдан илгари бормиди? Қанақа ҳўкиз эди?
-Ола ҳўкиз…
-Яхши ҳўкизмиди ё ёмон ҳўкизмиди?
-Қўш маҳали…
-Яхши ҳўкиз биров етакласа кетаберадими?
-Бисотимда ҳеч нарса йўқ…
-Ўзи қайтиб келмасмикин?... Биров олиб кетса қайтиб кела бер, деб қўйилмаган экан-да. Нега йиғланади? А? Йиғланмасин!(Танланган асарлар. 1-том. 33-бет).
Бу суҳбат қаерда, қайси даврда, қандай одамлар ўртасида бўлиб ўтаётганлигини келтирилган ушбу кичик парчадан ҳам билса бўлади. Савол ҳам қисқа, жавоб ҳам. Савол бериш тарзида кибр, менсимаслик, воқеликка арзимас бир нарсага қараётгандек бепарво муносабат сезилади. Пичинг, кесатиқ ва масхара оҳанги аниқ акс этган. Жавобдан эса қаҳрамоннинг соддалиги, фақирлиги англашилади. Суҳбат амин ҳузурида бўлиб ўтяпти. Шунга мувофиқ расмий нутқ элементларидан фойдаланилган.
3.Хусусийликдан умумийликка ўтиш тамойили. Ҳар бир тил ҳодисаси муайян матнда алоҳида – алоҳида олиб ўрганилади, изоҳланади ва шу асосда умумлаштирилади. Бадиий асарда тилга олинган деталлар асарнинг умумий руҳига ёки давр руҳига қай даражада мос келиши аниқланади. Қаҳрамон дунёқараши унинг нутқида қай даражада акс этган? Асар иштирокчиларининг диалоглари монологлари бадиийлик талабларига жавоб берадими? Умуман асардаги хусусий ҳолатлар асарнинг бутунига алоқадорми, йўқми каби ҳолатлар аниқланади. «Мавзу, жанр, услуб ва тилга хос умумий белгилар ҳамда муаллиф индивидуаллигига хос хусусий белгиларнинг матнда намоён бўлишини изоҳлаш»¹⁰² ҳам шу тамойил талабларидан ҳисобланади. Турли қатламга хос сўзларнинг бадиий матнда қўлланиши билан боғлиқ текширишлар ёки қаҳрамонларнинг ўзлари мансуб бўлган тоифа тилидан қай даражада истеъфода қилишини ўрганиш кабиларда хусусийликдан умумийликка ўтиш қонунияти ҳисобга олинади.