Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Синекдоха деб бутун бўлак муносабатига асосланувчи маъно кўчишга айтилади. Адабиётларда «кўплик ўрнида бирлик ёхуд бирлик ўрнида кўплик шаклларини қўллаш йўли билан ҳам синекдохалар яратиш мумкин»лиги⁹⁵айтилган. Дарахтлар сарғайди, олма гуллади, қўлимни кесиб олдим бирикмаларида бутуннинг номи билан бўлак; ҳар ишга бурнини суқмоқ, тирноққа зор, жамоанинг қўли баланд келди каби бирикмаларда қисмнинг номи билан бутун ифодаланяпти. Бадиий нутқда синекдохадан ихчамлилик ва ифодалиликни таъминлаш мақсадида фойдаланилади.
Киноя деб «тил бирлигини унинг ҳақиқий маъносига қарама-қарши маънода, кесатиқ, қочирим, пичинг билан ишлатишдан иборат кўчим»га⁹⁶ айтилади. Киноя қадимдан адабиётимизда таъсирчан ифодалар яратишда қўлланилиб келинган. Европа адабиётшунослигида бу ҳодиса «ирония» атамаси остида умумлаштирилади. Унинг антифраза (масҳара, у ёки бу ижобий хусусиятни кулги, калака йўли билан инкор қилиш) ҳамда сарказм (заҳарханда таъна, истеҳзоли пичинг, шама) деб аталувчи кўринишлари фарқланади. Моҳир сўз устаси, халқимизнинг ардоқли адиби Абдулла Қаҳҳор асарларида киноянинг нодир намуналарини учратиш мумкин. У «Майиз емаган хотин», «Адабиёт муаллими», «Нутқ» каби ҳажвий ҳикоя ва фелъетонларида киноянинг турли кўринишларидан фойдаланган ҳолда бетакрор образлар яратган. Масалан адибнинг «Майиз емаган хотин» ҳикоясидаги ироник бўёқларда тасвирланган Мулла Норқўзи образи ана шундай образлардан ҳисобланади: «Аёл киши эркакка қўл бериб сўрашдими, бас!.. Рўза тутган киши оғзини чайқаса, сув томоғига кетмаса ҳамки, рўзаси очилади – шу оғиз чайқашдан баҳра олади-да! Абдулҳакимнинг қизига уста Мавлоннинг ўғли бир ҳовуч майиз берганини ўз кўзим билан кўрганман. Ҳаё борми шуларда? Шариат йўли – хўп йўл. Ўн бир яшарида паранжи ёпинмаган қиздан қўлни ювиб қўлтиққа ура беринг. Паранжи ҳаёнинг пардаси-да!»
Парафраза (айрим адабиётларда перифраз, перифраза) деб аталувчи тасвирий ифодалар ҳам бадиий нутқнинг эмоционал-экспрессивлигини таъминловчи услубий восита-лардан ҳисобланади. Парафраза деб «нарса, ҳодисани ўз номи билан эмас, уларни характерли белги – хусусиятлари асосида тасвирий усул билан ифодалаш»га⁹⁷ айтилади. Шуни унутмаслик керакки, ҳар қандай нарса – ҳодиса номини бошқа ибора билан атайвериш кутилган эффектни бермайди. Аталаётган ҳодиса билан янги ном-ибора ўртасида мазмуний яқинлик бўлиши лозим. Масалан, учувчилар – само лочинлари, акула – сув ости ҳукмдори, шер – ҳайвонлар султони, Самарқанд – Шарқ дарвозаси, театр – маънавият ўчоғи, ёшлик – севги фасли каби.