Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Бадиий матнни лингвопоэтик таҳлил қилишда нималарга эътибор қаратиш зарур?

Бирор бир шеърни, ҳикоя ёки романни ўқиётганимизда асар мазмунини якка-якка сўзлардан ёки айрим иборалардангина эмас, балки матн деб аталувчи бутунлик билан муносабатга киришгандан сўнггина англай бошлаймиз. Бадиий асарни газета ўқигандек ўқиб бўлмайди. Бадиий асарни ўқиш учун ҳам алоҳида тайёргарлик керак. Воқеалар тизимини кузатиб бориш билангина асар ўқиган бўлиб қолмайсиз. Ўзингизда фаол ўқиш тарзини шакллантиришингиз зарур, акс ҳолда асар ўқиш шунчаки вақт «ўлдириш» машғулоти бўлиб қолаверади. Хўш, фаол ўқиш тарзини шакллантириш учун нима қилиш керак? Бунинг учун ёзувчи ва матн билан ҳақиқий мулоқотга киришишингиз талаб қилинади. Уларга ўзингизнинг саволларингизни мунтазам бериб боришингиз зарур. Матнни ҳар томонлама таҳлил қилиб боришингиз керак. Матн моҳиятига кириб бориш учун аввало тилшунослик ва адабиётшуносликнинг тамал қонуниятларидан хабардор бўлиш лозим. Қуйида сизга ҳавола қилинаётган таҳлил тартиби қатъий-қотма тартиб эмас, уни таҳлил объекти ва методига қараб ўзгартиришингиз мумкин.

А.Дастлабки тайёргарлик. Ҳар қандай бадиий асарни ўқиш учун дастлабки тайёргарлик зарур бўлади. Бу тайёргарлик аслида автоматик тарзда намоён бўлади. Масалан, бирор бир асарни ўқимоқчи бўлганингизда асар муқовасининг ўзиёқ сизга дастлабки маълумотларни беради. Муқованинг безатилиши, муаллиф исми-шарифи, ҳатто роман деб ёзиб қўйилган бўлса, ўша сўзнинг ўзи ҳам матн билан муносабатга киришишингизни таъминлайди. Биз айтмоқчи бўлган тайёргарлик ҳам шунга яқин фақат бироз вақт, бироз қунт ва жиддият талаб қилиши билан фарқланади. Бу тайёргарликни тўрт одимда умумлаштиришга ҳаракат қилдик.
Биринчи одим. Матнга алоқадор маълумотларни ўрганиш.
- Асарнинг номи, ёзувчиси, нашр этилган йили ва жойи. Ҳажм белгисига кўра матн турини аниқлаш.
- Матн ҳақидаги ёзувчининг ёки нашрга тайёрловчининг кириш сўзи.
- Матн турини аниқлаш.
Иккинчи одим. Матн тузилишини ўрганиш.
- Матннинг ташкил тарзини ўрганиш. Боб, фасл, қисм, бўлим ва уларнинг номларини, назмий асар бўлса байт, мисра каби ташқи хусусиятларини аниқлаш.
- Ёрдамчи қисмларини аниқлаш. Эпиграф, эпилог, агар назмий асар бўлса сарлавҳа, атов сўзи байт, мисра кабиларни аниқлаш.
Учинчи одим. Матнни биринчи марта ўқиш. Матнни синчиклаб ўқиш ва тушунилиши қийин бўлган жойларни белгилаб бориш, ўқиш жараёнида эътиборни тортган сўз, ибора, мақол-матал ва айрим эпизодлар ёнига белги қўйиб бориш тавсия қилинади.
Тўртинчи одим. Матн ва ижтимоий ҳаёт ўртасидаги алоқани ўрганиш.
-Матн қайси даврда, қаерда, қандай ижтимоий муҳитда ёзилганлигини аниқлаш.
-Матнда қаламга олинган воқеалар қайси ҳудуд ва қайси давр учун хослигини аниқлаш. Матннинг ифода мақсади ва мазмунига кўра турини белгилаш.
-Матн ёзилган давр ва ёзувчи мавқеи. Ёзувчига замондошларининг муносабати ва ёзувчининг замондошларига муносабати.
-Ёзувчининг бошқа асарлари ва сиз таҳлил қилаётган асари ўртасидаги алоқадорлик. Бу асарнинг бошқа асарлардан фарқи.
Б. Матн ва тил эстетикаси. Сизга маълумки, тил коммуникатив (алоқа қуроли, воситаси), экспрессив (фикрларни ифодалаш), конструктив (фикрларни шакллантириш), аккумулятив (ижтимоий тажриба ва билимларни тўплаш, сақлаш) каби бир неча функцияларни бажаради. Шунга кўра матндаги тил бирликлари муайян мақсадга йўналтирилган бўлади (яъни, ким-нима, кимга-нимага, ким ҳақида-нима ҳақида).
Биринчи одим. Бадиий нутқ кўринишларини белгилаш.
-Монологик нутқ, диалогик нутқ, параллел нутқ. Ички нутқ, ташқи нутқ. Қаҳрамонларнинг ёзма нутқлари, газета ва журналлардан олинган нутқ кўринишлари.
-Ҳикоячи шахсини аниқлаш. Ким ҳикоя қиляпти? Ҳикоячи ким ҳақида гапиряпти? Ҳикоячи ўзини бевосита ифодалаяптими ёки билвосита?
-Ҳикоячи нутқининг кўринишларини белгилаш: холис нутқ, муносабатли нутқ. Ички нутқ, ташқи нутқ.
-Қаҳрамон шахсини аниқлаш. Бош қаҳрамон ким? Қайси тоифа-табақа ёки ижтимоий қатлам вакили? Қаҳрамон феъл-атвори, дунёқарашини аниқлаш.
-Қаҳрамон нутқининг кўринишларини белгилаш. Холис нутқ, муносабатли нутқ. Ички нутқ, ташқи нутқ.
Иккинчи одим. Сўзнинг эстетик вазифаси.
-Бадиий асарда ёзувчи томонидан атайин қўлланган сўзларни аниқлаш. Нега айнан шу сўзни қўллаганлиги, бу сўзнинг асар мазмуни ва эстетикаси учун қай даражада аҳамият касб этиши ҳақида фикр юритиш.
-Тарихий, архаик ва янги сўзларни аниқлаш, маъносини изоҳли луғатларга асосланиб шарҳлаш. Уларнинг асарда қўлланилиш ўрни ва сабабини белгилаш.
-Истеъмол доираси чегараланган сўзлар(касб-ҳунар сўзлари, шевага оид сўзлар, чет ва дағал сўзлар)ни аниқлаш, маъносини зарурий луғатларга асосланиб шарҳлаш. Уларнинг асарда қўлланиш ўрни ва сабабларини изоҳлаш.
-Маънодош, шаклдош, пароним ва зид маъноли сўзларни аниқлаш. Уларнинг асар мазмунига қандай таъсир этганлиги ҳақида мулоҳаза юритиш.
-Фонетик-фонологик ўзига хосликларни белгилаш. Товуш такрори, товуш тушиши, товушларнинг қаватланиши каби ҳодисаларнинг асарда қўлланилиши ва улар ёрдамида эришилган экспрессивлик ҳақида фикр юритилади.
-Матндаги морфологик ўзига хосликларни аниқлаш. Масалан, от сўз туркумидаги сўзларни кетма-кет келтириш ёки такрорлаш орқали эришилган таъсирчанлик, сифатларни услубий мақсадларда қўллаш, олмошларнинг матндаги вазифаси, феъл нисбатларидан эмоционал-экспрессив мақсадаларда фойдаланилганлик кабиларни аниқлаш.
-Матннинг синтактик ўзига хосликларини аниқлаш. Ёзувчи томонидан атайин қўлланилган сўз бирикмаларини топиш ва нега қўлланилгани ҳақида фикр юритиш. Гап турларини аниқлаш. Қайси турдаги гаплардан кўпроқ фойдаланилганлигини белгилаш ва ёзувчининг мақсади ҳақида фикр юритиш. Сўз тартиби, инверсия, антитеза, параллелизм, эллипсис кабилар.
- Абзац. Абзац қисмлариниг жойлаштирилиши. Тема-рематик муносабат. Абзацларни бир-бирига боғловчи воситалар. Дистант ва контакт алоқа. Мазмуний ўқ, мазмуний яқинлик ва мазмуний изчиллик тушунчалари абзац таҳлили асосида шарҳланади.
В.Бадиий матн ва тасвирий воситалар. Ҳар қандай бадиий асарнинг таъсирчанлигини унда қўлланилган бадиий тасвир воситалари таъминлайди. Уларсиз бадиий асар қуруқ ва зерикарли бўлади. Чунки китобхон учун асарда қаламга олинган воқеаларгина муҳим эмас. Балки, воқеалар қандай ифодалангани аҳамиятлидир. Ёзувчининг маҳорати бадиий тасвир воситаларини қай даражада ишлата олишига боғлиқ бўлади.
-Метафора, метонимия, синекдоха, киноя, ўхшатиш, фарқлаш, жонлантириш, муболаға, кичрайтириш, антитеза, парафраза, оксюморон кабиларни аниқлаш ва уларнинг бадиий матндаги ўрнини, аҳамиятини ёритиш.
-Ибора, мақол ва маталлар, ҳикматли сўзлар, таъсирчан бирикмаларни белгилаш. Кимнинг нутқида, қандай муҳитда, қай мақсадда, ўринли-ўринсиз қўлланилиши кабилар ҳақида фикр юритилади.
-Матнлараро алоқадорликни аниқлаш. Матн вариантларини қиёслаш. Матн ичида қўлланилган ўзга матн кўринишларини (назира, тақлид, нақл, ҳадис, ривоят, мифлар, афсоналар, дидактемалар) аниқлаш ва асар мазмуни билан қай даражада уйғунлиги ҳақида фикр юритиш.
Г.Эстетик ҳодиса сифатида матн.
Бадиий асар агар китобхонлар эътиборини тортган бўлса, албатта бу асар ҳақида газета, журналларда, турли адабий танқидий китобларда, илмий тадқиқот ишларида у ёки бу даражада фикр-мулоҳазалар берилган бўлади. Асар ҳақидаги таништирув мақолалар, тақризлар мунаққидларнинг фикрлари билан танишиш фикр уфқингизни кенгайтиради. Шунингдек, таҳлил холислигини таъминлашга ёрдам беради.
-Ёзувчи услуби ва асар ёзилган даврдаги етакчи услубларни аниқлаш. Асар тили ва давр тили ўртасидаги алоқадорликни аниқлаш. Асарнинг бошқа тилларга таржима қилиниши, адабиётшунослик нуқтаи назаридан асар аҳамиятини белгилаш кабилар таҳлил тугаллигига хизмат қилувчи омиллар ҳисобланади.
Бадиий асар лисоний жиҳатдан таҳлил қилинаётганда мавзуга алоқадор илмий-назарий адабиётлардан фойдаланилса мақсадга мувофиқ бўлади. Фақат фойдаланган адабиётингизни албатта ҳаволада кўрсатган бўлишингиз лозим. Адабиётни ҳаволада кўрсатишнинг ҳам ўз тартиби бор. Масалан, бирор бир асардан олинган кўчирма келтирдингиз дейлик. Қўштирноқдан кейин ҳавола рақами қўйилади. Ўша саҳифанинг пастки қисмига ҳавола рақами қўйилади ва муаллифнинг исми шарифи, асар номи, нашр жойи, йили ва кўчирма олинган саҳифа рақами ёзилади. Масалан: ¹ Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати.-Т: «ЎМЭ»., 2002, 5-б.
Агар асардан кўчирма олмай мазмунидан фойдаланган бўлсангиз ҳаволада муаллиф исмидан аввал «Бу ҳақда қаранг» бирикмасини қўшиб қўясиз. Бир асардан бир неча ўринларда фойдаланган бўлсангиз биринчисида тўлиқ ёзилади, кейингиларида эса муаллиф исми шарифидан кейин «Ўша асар» ёзуви ва саҳифаси кўрсатилади. Асар умумий адабиётлар рўйхатида берилганида сиз фойдаланган саҳифа рақами эмас, балки асарнинг неча саҳифадан иборат эканлиги ёзилади.