Маркетинг назоратининг мақсадлари қуйидагилардан иборат: мақсадга эришиш даражасини белгилаш

Маркетинг назоратининг мақсадлари қуйидагилардан иборат:
- мақсадга эришиш даражасини белгилаш;
- яхшиланиш имкониятини аниқлаш;
- корхона мослаШувчанлигини талаб қилинган атроф-муҳит ўзгаришларига қанчалик мос келишини аниқлаш ва ҳоказолар.
Маркетинг фаолиятини назорати маҳсулотларни сотиш устидан назорат қилиш, сотиш имкониятларини таҳлил қилиш, тадбиркорлик фаолиятини назорат қилиш, маркетинг харажатларини таҳлил қилиш, техник ва стратегик назорат ва маркетинг тафтишини назарда тутади.
Рентабелликни назорат қилиш ҳақиқий сотиш ва улар тендентсияларини режалаштирилган кўрсаткичлари билан таққослашда ҳисобга олиш йўли билан амалга оширилади.
Фойдалиликни назорат қилиш ва маркетинг харажатларини таҳлил қилиш алоҳида товарлар, уларнинг ассортимент гуруҳлари, бозор сегментлари, ҳудудлари, савдо каналлари, реклама воситалари, савдо ходимлари ва бошқалар бўйича амалга оширилади.
Маркетингни стратегик назорати ва таҳлили корхона ишлаб чиқариш-сотиш ва илмий-техник фаолияти ривожланишнинг асосий қийинчиликлари ва истиқлолини аниқлаш мақсадида асосий вазифалар, стратегияларини чамалайди. Маркетинг тафтиши ўз ичига маркетинг макро ва микро маркетинг муҳити маркетинг хизматларини фаолият юритиш самарадорлигини таҳлилини, ҳамда маркетинг сиёсати, товар, нарх реклама ходимларини олади.
Маркетингда назоратни уч тури фарқланади:

1. 
   Йиллик режани бажарилишини назорат қилиш;
   
2. 
   Фойдадорликни назорат қилиш;
   
3. 
   Стратегик назорат.
   

Йиллик режани назорат қилишдан мақсад мўлжалланган натижаларга эришишга ишонишдир. Бунда сотиш имкониятлари таҳлили, бозордаги ҳисса таҳлили, маркетинг харажатлари билан маҳсулот сотиш ўртасидаги нисбий таҳлиллар, мижозларнинг муносабатини кузатиш каби назорат усулларидан кенг фойдаланилади.
Фойдани назорат қилишни мақсади фирма нима ҳисобига даромад топаётганлигини ва қайси ўринларда уни йўкатаётганлигини аниқлашдан иборат.
Стратегик назоратнинг мақсади эса ҳақиқатдан ҳам фирма ўзидаги маркетинг имкониятларининг энг яхшиларидан фойдаланаяътими ёки йўқми эканлиги аниқлашдир.
Маркетинг тактикаси стратегиясидан фарқ қилган ҳолда бош мақсадда фирма маҳсулотига бўлган истеъмолчилар талабини шакллантириш ва қондириш тамойилларини ҳамда конъюктура шароитларини ифодалайди. Маркетинг тактикаси маълум бир муддатдаги аниқ товар номенклатураси бўйича ҳамда аниқ бозорда фирма мақсадларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш билан боғлиқдир. У конъюктура ва ҳақиқий бозор ҳолати динамикасини ҳисобга олиш, Шунингдек маркетинг стратегияси асосида шаклланади. Маркетинг тактикасини вазифаси корхонада маркетинг фаолиятини ташқил этини жорий вазифалари билан қисман боғлиқдир. Маркетинг тактикаси фирманинг стратегик мақсадларига эришишни окилона таъминлашда маркетингни амалга оширишни йўллари ва воситалари, шакл ва усулларини аниқлайди ва тартибга солади.
Маркетингни оператив ривожлантиришда қисқа давр учун режа чора-тадбирларини аниқлаш йўли билан тактик дастурларни аниқлаштиради.
Маркетингни стратегик, тактик ва оператив режаларини ишлаб чиқиш жараёнида режалаштиришнинг турли хил услубларидан фойдаланилади. Улар бир-биридан муддати бўйича фарқ қилади ва узоқ муддатли, ўрта муддатли ва қисқа муддатли бўлади. Узоқ муддатли маркетингни режалаштириш услубига портфел таҳлил, морфологик таҳлил, Делғфи услубларини киритиш мумкин.
Ўрта муддатли маркетингни режалаштириш услубларига тармоқли режалаштириш техникаси, мақсадли дарахт бўйича қарор қабул қилиш услуби, морфологик таҳлил, чизиқли дастурлаш, молиявий-математик услублар, эвристик услублар киради.
қисқа муддатли маркетингни режалаштириш услубларига эса тармоқли режалаштириш техникаси, чизиқли дастурлаш, транспорт масалаларини оптималлаштириш услублари, эвристик услублар киради. Амалиётда тармоқли режалаштириш, бозор таҳлили, молиявий-математик, чизиқли дастурлаш услублари кенг қўлланилади.
Маркетингни назорат қилиш жараёни 5 та асосий босқични ўз ичига олади:
1.Назорат қилишга мўлжалланган режа кўрсаткичларини асослаш (масалан, бозор улуши, оборот ва ҳоказо).
2.Фаолиятни ҳақиқий кўрсаткичлари натижаларини ўлчаш (маълумотларни йиғиш).
3.Фаолиятни режа ва ҳақиқий кўрсаткичлари натижаларини солиштириш.
4.Режа кўрсаткичларидан ҳақиқийсини имконият фарқини таҳлили.
5.Янги режалар ишлаб чиқиш, корректировкалаш.
Маркетинг соҳасида назорат қилишни асосий вазифалари қуйидаги чизмада берилган.
1974 йилда Ф.Котлер маркетингни назорат қилишни икки тўрини маркетингни бошқариш тизимига таъсир этишини кўрсатиб ўтган, яъни ташқи ва ички муҳитни омилларини ўзгариш имкониятига кўра - маркетингни назорат қилишни очиқ ва йўиқ тизимларидир.
Йўиқ назорат тизимида маркетинг-менежмент гуруҳи вақилини тўғри аралаШувсиз режа ва ҳақиқий кўрсаткичларини солиштириш ва уларни корректировка қилиш амалга оширилади.
Очиқ назорат тизимида эса аниқ кўрсаткичларни киритилаётган корректировкасини баҳолаш ва мақсадга эришиш даражасини текширишда маркетинг-менежмент гуруҳи вакилини фаол қатнашиши кўзда тутилади.
Marketing nazoratining maqsadlari quyidagilardan iborat:
- maqsadga erishish darajasini belgilash;
- yaxshilanish imkoniyatini aniqlash;
- korxona moslaShuvchanligini talab qilingan atrof-muhit o’zgarishlariga qanchalik mos kelishini aniqlash va hokazolar.
Marketing faoliyatini nazorati mahsulotlarni sotish ustidan nazorat qilish, sotish imkoniyatlarini tahlil qilish, tadbirkorlik faoliyatini nazorat qilish, marketing xarajatlarini tahlil qilish, texnik va strategik nazorat va marketing taftishini nazarda tutadi.
Rentabellikni nazorat qilish haqiqiy sotish va ular tendentsiyalarini rejalashtirilgan ko’rsatkichlari bilan taqqoslashda hisobga olish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Foydalilikni nazorat qilish va marketing xarajatlarini tahlil qilish alohida tovarlar, ularning assortiment guruhlari, bozor segmentlari, hududlari, savdo kanallari, reklama vositalari, savdo xodimlari va boshqalar bo’yicha amalga oshiriladi.
Marketingni strategik nazorati va tahlili korxona ishlab chiqarish-sotish va ilmiy-texnik faoliyati rivojlanishning asosiy qiyinchiliklari va istiqlolini aniqlash maqsadida asosiy vazifalar, strategiyalarini chamalaydi. Marketing taftishi o’z ichiga marketing makro va mikro marketing muhiti marketing xizmatlarini faoliyat yuritish samaradorligini tahlilini, hamda marketing siyosati, tovar, narx reklama xodimlarini oladi.
Marketingda nazoratni uch turi farqlanadi:

1. 
   Yillik rejani bajarilishini nazorat qilish;
   
2. 
   Foydadorlikni nazorat qilish;
   
3. 
   Strategik nazorat.
   

Yillik rejani nazorat qilishdan maqsad mo’ljallangan natijalarga erishishga ishonishdir. Bunda sotish imkoniyatlari tahlili, bozordagi hissa tahlili, marketing xarajatlari bilan mahsulot sotish o’rtasidagi nisbiy tahlillar, mijozlarning munosabatini kuzatish kabi nazorat usullaridan keng foydalaniladi.
Foydani nazorat qilishni maqsadi firma nima hisobiga daromad topayotganligini va qaysi o’rinlarda uni yo’katayotganligini aniqlashdan iborat.
Strategik nazoratning maqsadi esa haqiqatdan ham firma o’zidagi marketing imkoniyatlarining eng yaxshilaridan foydalanaya’timi yoki yo’qmi ekanligi aniqlashdir.
Marketing taktikasi strategiyasidan farq qilgan holda bosh maqsadda firma mahsulotiga bo’lgan iste’molchilar talabini shakllantirish va qondirish tamoyillarini hamda kon’yuktura sharoitlarini ifodalaydi. Marketing taktikasi ma’lum bir muddatdagi aniq tovar nomenklaturasi bo’yicha hamda aniq bozorda firma maqsadlarini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog’liqdir. U kon’yuktura va haqiqiy bozor holati dinamikasini hisobga olish, Shuningdek marketing strategiyasi asosida shakllanadi. Marketing taktikasini vazifasi korxonada marketing faoliyatini tashqil etini joriy vazifalari bilan qisman bog’liqdir. Marketing taktikasi firmaning strategik maqsadlariga erishishni okilona ta’minlashda marketingni amalga oshirishni yo’llari va vositalari, shakl va usullarini aniqlaydi va tartibga soladi.
Marketingni operativ rivojlantirishda qisqa davr uchun reja chora-tadbirlarini aniqlash yo’li bilan taktik dasturlarni aniqlashtiradi.
Marketingni strategik, taktik va operativ rejalarini ishlab chiqish jarayonida rejalashtirishning turli xil uslublaridan foydalaniladi. Ular bir-biridan muddati bo’yicha farq qiladi va uzoq muddatli, o’rta muddatli va qisqa muddatli bo’ladi. Uzoq muddatli marketingni rejalashtirish uslubiga portfel tahlil, morfologik tahlil, Delg’fi uslublarini kiritish mumkin.
O’rta muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga tarmoqli rejalashtirish texnikasi, maqsadli daraxt bo’yicha qaror qabul qilish uslubi, morfologik tahlil, chiziqli dasturlash, moliyaviy-matematik uslublar, evristik uslublar kiradi.
qisqa muddatli marketingni rejalashtirish uslublariga esa tarmoqli rejalashtirish texnikasi, chiziqli dasturlash, transport masalalarini optimallashtirish uslublari, evristik uslublar kiradi. Amaliyotda tarmoqli rejalashtirish, bozor tahlili, moliyaviy-matematik, chiziqli dasturlash uslublari keng qo’llaniladi.
Marketingni nazorat qilish jarayoni 5 ta asosiy bosqichni o’z ichiga oladi:
1.Nazorat qilishga mo’ljallangan reja ko’rsatkichlarini asoslash (masalan, bozor ulushi, oborot va hokazo).
2.Faoliyatni haqiqiy ko’rsatkichlari natijalarini o’lchash (ma’lumotlarni yig’ish).
3.Faoliyatni reja va haqiqiy ko’rsatkichlari natijalarini solishtirish.
4.Reja ko’rsatkichlaridan haqiqiysini imkoniyat farqini tahlili.
5.Yangi rejalar ishlab chiqish, korrektirovkalash.
Marketing sohasida nazorat qilishni asosiy vazifalari quyidagi chizmada berilgan.
1974 yilda F.Kotler marketingni nazorat qilishni ikki to’rini marketingni boshqarish tizimiga ta’sir etishini ko’rsatib o’tgan, ya’ni tashqi va ichki muhitni omillarini o’zgarish imkoniyatiga ko’ra - marketingni nazorat qilishni ochiq va yo’iq tizimlaridir.
Yo’iq nazorat tizimida marketing-menejment guruhi vaqilini to’g’ri aralaShuvsiz reja va haqiqiy ko’rsatkichlarini solishtirish va ularni korrektirovka qilish amalga oshiriladi.
Ochiq nazorat tizimida esa aniq ko’rsatkichlarni kiritilayotgan korrektirovkasini baholash va maqsadga erishish darajasini tekshirishda marketing-menejment guruhi vakilini faol qatnashishi ko’zda tutiladi.