Markaziy osiyоgda jismoniy tarbiyaning rivojlanishi. Reja

Markaziy Osiyo xalqlarining Yunon Makedon bosqichlariga qarshi mustaqillik uchun kurash.

Hozirgi Yugaslaviya tarkibidagi Makedoliya melddan oldingi 1 ming yillik o‘rtasida grek dunyosining alohida bir qismi edi. Bu еrda ham uddi Markaziy Osiyodagidek qulchiligi va shahar hayoti hali rivojlanmagan edi. Makidoniya aholisi asosan erkin dehqonchilik hamda chorvadorlardan iborat edi.

Meloddan avvalgi Vasrdan boshlab Makidoniyani yuirlashtirish boshlandi. U faqat Filip II (miloddan oldingi 359-336 yillar) harbiy jihatdan qudratli davlatga aylanib,Osiyoni bosib olishga o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.

Meloddan oldingi 336 yilda Makidoniya qo‘shining ilg‘or qismi Gallspont (Dardanel) bo‘g‘osidan kechib o‘tadi, ammo eronliklar tomonidan qo‘llab quvvatlagan fitni tufayli Filip II o‘ldiriladi. Meloddan olingi 336 yilda tug‘ilgan 20 yashar o‘g‘li Aleksandr Makedonski (Makedoniyalik Iskandar) uning vorisi bo‘ldi. Aleksandr Filipni ikkinchi xotini Olimpiadadan tug‘ilgan edi. Aleksandr ma’lumotiga Arasto‘n (Aristotel) trenerligiga harbiy tayyorgarlikni esa o‘z otasi Filip rahbarligida oldi. 16 yoshdan boshlab otasi tomonidan borilgan barcha janglarda qatnashdi. 18 yoshida esa Xeron yoshidagi jangda grek qo‘shinlarining so‘l qalasiga qo‘monlik qilib bu jangda o‘zining jasurligi va mardligi bilan shuxrat qozondi. Aleksandr Makedonski o‘zining butut ongli hayotini jang-jadallarda o‘tkazdi.

Iskandar Markaziy Osiyoga bostirib kirishda bu еrdagi xalqlarni “faqat qo‘l qilishdan boshqa narsaga yaramaydigan varvarlar”deb atab, ularni pisnd qilmagan edi. Broq, uzoq Markaziy Osiyo ko‘rgan-kichirganlari iskandarning “varvarlar” haqidagi tasavvurni chippakka chiqardi.

Lekin Iskandar Samarqand bosib olgach, u еrda o‘zining bir garnizonini qoldirib, Farg‘ona vodiysi tomon harakat qiladi va Xo‘jandga yaqinlashadi. Bu еrda Iskandar Kironolning tog‘li aholisiga duch keladi. Kironolliklar Iskandarni tog‘lar to‘xtatishga harakat qiladilar. Bu еrdagi jangda Iskandar yaralanadi. Lekin Barbar tepalikni egallashga muyassar bo‘ladi.

Tepalikni egallashda Makendoniyalik jangchilarni bir qismi qoyalardan qulab tushgan bo‘lsa. Tog‘liklar esa asir tushmaslik uchun ataylab o‘zlaridan g‘oyalardan tashlab, halok etishdi.

Qator mamlakatlarni tiz cho‘ktirgan jahog‘ir bu еrda tog‘li “vaxshiylar” ning irodasiga, e’tiqodiga va yurt mustaqilligi uchun ko‘rsatgan jasoratiga o‘lim keltiradi. Arrionning bergan ma’lumotiga qaraganda, bu janga zolim kishidan 8 ming kishigina omon qolgan holos.

Ayni shu paytda Zarafshon vodiysida yirik qo‘zg‘olon ko‘tarildi. 3 yilga davom etgan qo’zg’olon markazi Sug‘diyona edi. ko‘p o‘tmay bu qo‘zg‘olonga Bakteriya aholisi ham qo‘shildi. Grek makedoniyalarga qarshi endi o‘troq aholi ham bosh ko‘taradi.

Xalqni qo‘zg‘olonga otlantirgan Sug‘d harbiy sarkardasi Markaziy Osiyo xalqlarining chinakam qahramoni, mard, poytaxti Samarqandda boshlandi. Qo‘zg‘olonchilar grek qo‘shinlarining garpizonini qurshab oldilar.

Vaziyatni jiddiyligini sezgan Iskandar Sirdaryo ortadagi saqlar bilan bitim tuzishga majbur bo‘ladi va unda kuchini qo‘zg‘olonni bostirishga qaratadi. Lekin Spitamen doimo o‘zini hech kim kutmagan joyda paydo bulardi. Spitamen o‘zini kichrayib qolgan otryadi bilan Baqtariyada paydo bo‘ladi. U kichik bir qa’lada joylashib olgan grek-makedon g‘ornizonini tormor etib, greklarning Zarisasidagi qishki qarorg‘ohiga yaqinlashdi. Bu еrdagi pistirmaga olib keladi va u еrda barchasini qirib tashlaydi.

Bu g‘alabadan so‘ng Spitamenning obro‘-e’tibori ko‘chaga bordi va uning otryadiga yangidan-yangi kuchlar kelib qo‘shila boshlaydi.

Spitamenni poylab turgan greklar bilan katta jang bo‘ladi. Biroq Iskandar bilan yashirincha til birktirib olgan ko‘chmanchilar sovga qoladilar. Bu esa Spitamenni jasorati edi.

Iskandar vafotidan so‘ng Baqtariyani qisqa muddatiga Aleksandr Selevek davlati tarkibiga, so‘ngra esa grek Baktriya podsholigi tarkibiga kiradi.

Manbalarda eramizgacha bo‘lgan II-I asrlarda yue-chji hukumdorligi otiga kichik mustaqil knyazlik sifatida qayd etilgan. Ana en-chjilar boshchiligida Qushoqlar poshdsholigi vujudga keldi va u asta-sekin o‘z chegaralarini kengaytirib, yagona hukumat tuzish siyosatini yurita boshladi. Eramizning I- III-asrlarida Kushon davlati hozirgi O‘zbekiston, Tojikiston, Pokiston shuningdek Afg‘oniston va Hindistonning katta qismi egallab oladi hamda Rim, Parfiya, Xitoy xonliklari bilan tenglashib, antiq daryoning yirik imperiyalaridan biriga aylandi.

Tarixiy ma’nbalar va ilmiy asarlar shuni tasdiqlaydiki, arablar bostirib kirgo‘ncha qadar O‘rta Osiyoda yuksak tarbiya hukumron bo‘lgan, dehqonchilik hunarmandchilik O‘rta Osiyo xalqlarining o‘ziga xos bo‘lgan ko‘p asrlik tarbiyaiga, shuningdek, xalq xo‘jaligiga, jismoniy tarbiya harakatiga benixoya katta putr еtqazishdi. XI asrning bu sak olloma olim, xorazmlik Abu Rayxon Beruniy Qo‘tayba haqida: “Qo‘tayba Xorazm yozuvchini bilgan, Xorazm afsonalarini saqlagan kishilarni, ularning orasida bo‘lgan olimlarning hammasini turli yo‘llar bilan ta’qib ostiga oldi va yo‘q qilib yubordi”deb yozgan edi.

VIII asrning oxirlarida IX asrning boshlarida O‘rta Osiyoda iqtisodiyotning rivojlanishi bilan tarbiyaning turli jabhalaridagi an’analarning uyg‘otish va kuzatildi. Taniqli arjologik olimlar V.M.Masson, G.A.Pugachenkova, L.I.Albadm, A.Asqarov va boshqalarning Holchayontepa, Bolaliktepa singari qadimiy joylardan topgan kamon o‘qlarining uchlari juda ko‘p narsalardan dalolat beradi. Holchayontepadan topilagn ot va suvoriylarning haykalchalari g‘oyatda katta ilmiy qimmatga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bu narsa shuni ko‘rsatadiki, Holchayon otlari еngil qurollangan suvoriylar uchun mo‘ljallangan. Suvoriylar o‘ziga xos kiyimda yurishga va yoy bilan qurollanishgan.

Topilgan suvoriy haykalchalari shuni ko‘rsatadiki, ular otda еlib borayotib, nishonga aniq o‘rganlar. Bu esa katta jismoniy kuch va malakani, chaqqonlikni talab etar edi.

Arxeologiya va etnografiya ma’nbalari shundan dalolat beradiki Respublikamizning janubiy hududida qadim-qadim zamonlarda ham jismoniy tarbiyaning muayyan tizim mavjud bo‘lgan. Shuni ko‘z olidngizga keltiringchiki, sanoqsiz harbiy yurishlarda ishtirok etuvchi bakteriya jangchilariga katta jismoniy tayyorgarlik: chaqqonlik, tezlik, kuch va chidamlilik juda zarur bo‘lgan. Bu sifatlar ularda o‘zoq muddat davom etgan mashg‘ulotlardan so‘ng qaror topgan. Bu davrda ot sporti, kamondan otish, yugurish, sakrash, irg‘itish, suvda suzish, ovchilik shahmat, kurash va boshqa ko‘pdan-ko‘p o‘yin turlari yuksak taraqqiy etgan. Surxondaryo hududida Nina ma’budasining paydo bo‘lishi shundan guvohlik beradiki, bu еrda qadimgi grek olimpiya o‘yinlariga o‘xshash sport musobqalari o’tkazilgan.

O‘rta Osiyoning tashqi tadqiqotchisi G.Pugachennova shahmat tarixi haqida shunday yozadiki: “fil suyagidan yasalganbalandligi 2.2 eni 2 santimetr bo‘lgan ikkita shahmat figurasining topilishi katta kashfiyotdir. Ulardan biri fil, ikkinchisi esa ho‘qiz timsolidir. Ularning eramizdan bo‘lgan I-II asrlar, ya’ni Qushon saltanati davriga mansub deyish mumkin.

Dalvazrnitepadan topilgan shahmat donachalari chaturing o‘yinning shayranj shakliga oid bo‘lishi kerak”,- deb yozgan edi.

Zaminimizda shahmat donachalarining topilishi shundan dalolat beradiki, Surxondaryo hududida Osiyoning boshqa joylarigi qaraganda shahmat ancha taraqqiy etgan. Xalq afsonalari, epsonlar, rivoyatlar bu hududda qadim zamonlardan xalqning o‘ziga xos jismoniy tarbiyai shakllangan va rivojlanganligidan guvoxlik beradi. Masalan, “kurash”,”ko‘pkari uloq”, “poyga”, “olomon poyga”, ovchilik va boshqa ko‘plab harakatli o‘yinlar, bellashuvlar keng yoyilgan. Mazkur xalq rivoyatlarida aytilishiga, balandlikni, o‘zo‘nlikka sakrash, yugurish, og‘ir yuk ko‘tarish kamondan o‘q otish va boshqalar jismoniy tarbiya vositalari bo‘lib xizmat qilgan. Balandlikka sakrash baland yonayotgan gulxanning ustidan, devorning o‘tishdan iborat bo‘lgan. Yovqur yigitlar ikki tarafga bo‘linib, bellashganlar, еngilganlarni amalga oshirishgan. Bunday musobaqa – bellashuvlar ko‘pincha diniy bayram (Qurbon “xayiti”, Ramozon“xayiti”, to‘ylarda o’tkazilgan).

Shunday qilib, hududimizda qadim-qadim zamonlarda odalarning kundalik hayotida o‘ziga xos jismoniy tarbiya muhim rol o‘ynagan. Xalq ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida mavjud sport turlarini takomillashtirgan, yangilarni o‘ylab topgan va keyingi avlodlarga meros qilib qoldirgan. Shuni alohida e’tirof qilish kerak-ki, milliy jismoniy mashq turlari yoshlarni jasurlik, chaqqonlik, epchillik va sobitlik ruhida tarbiyalash ularni qiyinchiliklarni dadil bartaraf etishi ruhida voyaga еtqazishida bebaho vositalardir. Bu mashqlarning umumiy tarkibi xalqlarimizda jismoniy tarbiyaning tarixan qanday shakllanganligi, rivojlanganligini atroflicha anglab olishiga imkon berdi.

Xalq sport turlarining vujudga kelishi, xususan, kurash, ko‘pkari uloq, olomon poyga, chovg‘on (ot ustida xakkey) ov va boshqalar tarixan juda olis-olislarga borib taqaladi. Biz yaxshi bilamizki, xalq sevgan botirlar, bahodir odamlar qo‘shiq va dostonlarda, xalq rivoyat va afsonalarida qo‘llangan.

Jismoniy tarbiyaning eng murakkab mashqlaridan bo‘lgan yugurishda g‘oyatda chidamli bo‘lish o‘zbek yuguruvchilari uchun xarakterli bo‘lgan. Buning yorqin misoli sho‘qi, qadim zamonlarda chet eliklar bilan bo‘lgan qattiq jangchilardan keyin tez yuguruvchi jangchi g‘alab habarini jang maydonidan o‘z elatlariga tez yugurib еtkazar edi.

Bundan tashqari qadim zamonlarda jang boshlanishida xabar topgan tez yurar razvedkachi o‘z xonini habardor qilishda marafon yugurishidan foydalanib, shahar va vodiydan Samarqandni (Samarqandlik tez yugurar, mohir razvedkachi) ismga xizmatqori ayniqsa marafon yugurishda mashhur bo‘lgan. Abu Xafs Nasafiyning aytishiga, Abu Muslim o‘ldirilgandan keyin

Bodieldo (shamolday tez yuguruvchi) uning jasadini dushmanlarning ko‘liga tushmaslik uchun Bog‘doddan Samarqandgacha faqat to‘nlarda marafonga yugurish olib kelshiga muvoffaq bo‘lgan. O‘rta Osiyoning buyuk allomalari, shoir va mutaffiklari Abu Ali Ibn Sino, Beruniy, A.Navoiy, Firdavsiy, Bobur,Hakim at-Termiziy, Xo‘ja Samandar Termiziy va boshqalar o‘z asirlarida xalq o‘yinlari va bellashuvlariga alohida o‘rin berishgan. Masalan, Xo‘ja Samandar Termiziyning mashhur “Dastur ulmulk” asarida shunday deyiladi.