Markaziy osiyo xalqlari madaniyati tarixi

4	Interaktiv usul
22 daqiqa
5	Debrifing	6 daqiqa

Tashkiliy qism:

1. 
   O’quvchilar davomatini aniqlash (navbatchi axboroti).
   
2. 
   Siyoaiy yangilliklar bilan tanishish.
   

O’rganilganlarni takrorlaymiz:
1-bosqich. O’quvchilarning e’tiborini darsga jalb qilish BKMlarni takrorlash maqsadida blits so’rov o’tkazadi.
1.Nima sababdan Buxoro bilan Qo’qon o’rtasidagi munosabatlar buzilgan?
2. Qachon Amr Nasrullo Qo’qonga o’z qo’shinini yuborgan?
3. Amr Nasrulloning Qo’qon xonligi qamalini davom ettirishga kim xalaqit
bergan?
4. Musulmonqul kim bilan maxviy ravshda uchrashgan?
5. Musulmonqul Qo’qonga kelib kimni qatl ettirgan?
6. Qo’qon xonligidagi asosiy g’alla ekinini ayting?
7. Qo’qon xonligida qaysi mahsulot savdosiga boj bekor qilingan?
8. Qo’qon xonligidaig asosiy soliqni ayting?
9. Qo’qon xonligida ko’chmanchi xalqlardan olinadigan soliqlarni sanab bering?
10. Qo’qondan Qoshg’argacha yuklangan ot karvoni qancha yo’l yurgan?
11. Qo’qon oid ma’lumotlar nechanchi asrga oid?
12. “Havoqand” so’zi qanday ma’noni bildiradi?
13. Qo’qondagi madrasalarni sanab bering?
14. Qaysi shahar Qo’qon xonligidagi pilla sotiladigan asosiy bozor markazi
bo’lgan?
15. Qo’qoning qaysi shahri “Buyuk ipak yo’li”da tashkil topgan.
2-bosqich. Sinf uchun umumiy topshiriq ya’ni Krasvordni kim chaqqon yechishi vazifasi topshiriladi.
Таблица 1

1. 
   Qo’qon xonligining asoschisi kim?
   
2. 
   1819-1822-yillarda Namangan aholisi kuchi bilan qaysi kanal qazilgan?
   
3. 
   Qaysi so’zning ma’nosi "Go’zal", "Yoqimli" degan ma’noni bildiradi?
   
4. 
   Ibrohim Dodxoh qo’qondan quvib yuborilgach tahdga kim o’tqailgan?
   
5. 
   

   IV.

   III.

   V.

   II.

   I.

   Sh

   O

   H

   R

   U

   H

   B

   I

   Y

   E

   A

   M

   A

   R

   V

   A

   N

   A

   O

   R

   G

   L

   Q

   VI.

   X

   O

   N

   I

   I

   A

   O

   A

   N

   N

   R

   D

   I

   Q

   1810-1822-yillar hukmronlik qilgan Qo’qon xonini ayting?
   
6. 
   Qo’qon xonligida davlat tepasida kim turgan?
   

3-bosqich. Xarita bilan ishlash yuzasidan savollar.

1. XVI asrda Xiva xonligiga qaram bo’lgan hududni ko’rsating?
2. Ray shahri qaysi hududda joylashgan?
3. Buxoro amirligi bilan Qo’qon xonligi o’rtasida kelishmovchilikka sabab bo’lgan hududlarni ko’rsating?
4. XVII-XVIII asrlarda Marv qaysi davlat tarkibida bo’lgan?
5. Ray shahri Kaspiy dengizining qaysi qismida bo’lgan?
6. XVII-XVIII asrlarda Xiva xonligi g’arbdan qaysi qismda joylashgan?
7. XVI asrda Hirot qaysi davlat tarkibid a bo’lgan?
8. Shayboniylar davlati tashkil topgach qaysi shahar poytasxtga aylantirilgan?
9. XVII-XVIII asrlarda Kobul qaysi davlat tarkibida bo’lgan?
10. XVII-XVIII asrlarda turkmanlar qaysi davlat tarkibida bo’lgan

O’quvchilarning javoblari tinglanib zarur aniqliklar kiritib, xulosalanib o’quvchilar baholanadi?

Yangi dars mavzusining mundarijasi:

1. 
   Umarxon va ilmiy-madaniy muhit.
   
2. 
   Mahmur va Gulxaniy.
   
3. 
   Uvaysiy.
   
4. 
   Mohlaroyim – Nodira.
   
5. 
   Boborahim Mashrab.
   

Dars mavzusi ustida ishlash:

O’rganilgan mavzuni mustahkamlash yuzasidan topshiriqlar.

1-bosqich. O’quvchilar quyidagi jadvalni to’ldiradi?

Qo’qon xonligi madaniy hayoti

Adabiyot va uning yirik namoyondalari	Ilm-fan namoyondalari hamda asarlari	Me’morchilik

2-boshqich. Quyidagi xronologik boshqotirmani bajaring.

Bunda o’quvchi o’z daftariga kvadrat chizib uni gorizantal va vertikal holda 4 kattakka teng bo’lib oxirgi katagi Jahon tarixidan muhim tarixiy voqealardan birining sanasi vertikal tarzda (tepadan-pastga) qarab joylashtirilgan holda qolgan kataklarni chapdan-o’nga qarab tarixiy sanalar bilan shunday to’ldiringki, u O’zbekiston tarixining muhim voqelarini aks ettirsin?

A)				1
B)				8
S)				0
D)				4

Tekshirish uchn javob bunda bir qancha muhim voqealarning sanalari bir-biriga to’g’ri kelishi muhim.

A)	1	6	0	1
B)	1	6	8	8
S)	1	7	4	0
D)	1	8	0	4

1. 
   Napoleon Bonapart Fransiya imperatori deb e’lon qilingan(1804-yil)?
   

1. 
   Ashtarxoniylar hukmronligining boshlanishi.
   
2. 
   Xiva xonligining Buxoro xonligiga bo’y sunishi.
   
3. 
   Nodirshohning O’rta Osiya yurishi.
   
4. 
   Eltuzarning Xiva taxtini egallanishi?
   

O’quvchilarning javoblari tinglanib o’qtuvchi tomonidan izohlanib o’quvhilar baholanadi?
Dars yakunlarini chiqarish:
- Dars nimaga erishganini ta’kidlanadi.
- Faol o’quvchilar rag’batlantiriladi hamda o’quvchilar baholanadi.

Uyga vaizfa: Mavzuni o’qib, darslikda mavzuga oid berilgan topshiriqlarni bajarish.

5– topshiriq: Maktab darsligida 7-9 sinflarda madaniyatga bag’ishlangan mavzulardan bir mavzuni tanlab taqdimot tayyorlang
6 – topshiriq: Berilgan mavzu bo’yicha batafsil ma’lumot bering.
Yangi O’zbekiston “Uchinchi Renesans” poydevori

Prezidentning 1-oktyabr — Oʻqituvchi va murabbiylar kuniga bagʻishlangan tantanali marosimdagi nutqida Uchinchi Ryenessansning mazmun-mohiyatiga toʻxtalib oʻtdi.

"Uchinchi Ryenessansning mazmun-mohiyatini har birimiz, butun jamiyatimiz chuqur anglab olishi kerak. Tarixga nazar solsak, Buyuk ipak yoʻlining chorrahasida joylashgan ona zaminimiz azaldan yuksak sivilizatsiya va madaniyat oʻchoqlaridan biri boʻlganini koʻramiz. Xalqimizning boy ilmiy, madaniy merosi, toshga muhrlangan qadimiy yozuvlar, bebaho meʼmoriy obidalar, nodir qoʻlyozmalar, turli asori-atiqalar davlatchilik tariximizning uch ming yillik teran ildizlaridan dalolat beradi.

Men yuqorida Aristotelning fikrlarini bejiz eslamadim. Hammamizga yaxshi maʼlum, antik davrda Yunonistonda yongan ilm mashʼalasi IX-XII asrlarda Markaziy Osiyo hududida qayta porladi desak haqiqat. Mana shuni hech qachon, hech qaysi birimiz unutmasligimiz kerak. Bu davrda yurtimiz hududida Birinchi Renessans yuzaga keldi va u butun dunyo tan oladigan mashhur allomalarni yetishtirib berdi. Xususan, Muhammad Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad Fargʻoniy, Mahmud Zamahshariy singari oʻnlab buyuk allomalarimizning jahonshumul ilmiy, ijodiy kashfiyotlari umumbashariyat taraqqiyoti rivojiga beqiyos taʼsir koʻrsatdi.

Islom madaniyatining oltin asri deb eʼtirof etilgan bu davrda ona zaminimizdan yetishib chiqqan Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturudiy, Burhoniddiy Margʻiloniy, Abul Moʻyin Nasafiy kabi ulugʻ ulamolar butun musulmon olamining fahru iftixori hisoblanadi.

XV asrda Sohibqiron Amir Temur bobomiz asos solgan va uning munosib avlodlari davom ettirgan muhtasham saltanat yurtimizda Ikkinchi Uygʻonish, yaʼni Ikkinchi Renessans davrini boshlab berdi. Bu davrda Qozizoda Rumiy, Mirzo Ulugʻbek, Gʻiyosiddin Koshiy, Ali Qushchi singari benazir olimlar, Abdurahmon Jomiy, Lutfiy, Sakkokiy, Hofiz Xorazmiy, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo kabi mumtoz shoir va mutafakkirlar maydonga chiqdi. Sharofiddin Ali Yazdiy, Mirxond, Xondamir kabi tarixchilar, Mahmud Muzahhib, Kamoliddin Behzod singari musavvirlar, koʻplab hattot va sozandalar, musiqashunos va meʼmorlarning shuhrati dunyoga yoyildi.

Dunyoda bunday davlat bormi? Shunday, shunday ulamolar, allomalar, olimlar bilan oʻsha davrda maqtana oladigan? Shu savolga hammamiz javob topa olamizmi? Bitta savolga har safar oʻzimizni qiynashimiz kerak. Shu buyuklarga biz bugun munosib davomchisi boʻlyapmizmi? Boʻla ololyapmizmi, harakat qilyapmizmi degan savol albatta hammamizni qiynashi kerak.

Donishmand xalqimiz har ikki Renessans davrida jahonning eng ilgʻor taraqqiy etgan xalqlari qatorida boʻlgani barchamizga ulkan gʻurur va iftixor bagʻishlaydi", dedi davlat rahbari.

G‘arb adabiyotlarida Yevropa mamlakatlarida keskin madaniy yuksalishga olib kelgan XV-XVII asrlarni Renessans – Uyg‘onish davri nomi bilan yuritadilar. Masalan, XIX asrda yashagan fransuz olimi Jozef Ernest Renanning fikricha, “Absolyut tizimlar zamoni o‘tdi. Ilgari har bir olim o‘z sistemasiga ega bo‘lib, uning uchun yashar va kerak bo‘lsa jonini berar edi. Endi biz ularning barchasini birin-ketin yoki bir varakayiga o‘rgana olamiz”[1].
Biroq ko‘pchilik mualliflar Sharqda shunday jarayon bo‘lganligidan ko‘z yumadilar. Holbuki, IX-XII asrlarda Markaziy Osiyoda Yevropadan bir necha asr ilgari madaniy yuksalish yuz berganligini hech kim inkor eta olmaydi. U Yevropadagidek yangi siyosiy-iqtisodiy jarayon, ya’ni burjua munosabatlarining vujudga kelishi bilan bog‘liq bo‘lmagan bo‘lsa-da, madaniyat tarixida so‘nmas iz qoldirdi va Yevropa Renessansining vujudga kelishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
SHuning uchun biz IX-XII asrlardagi Markaziy Osiyo madaniy yuksalishini Uyg‘onish davri, aniqrog‘i ilk Uyg‘onish davri madaniyati deb atashga to‘la asosimiz bor. Bu ilk Uyg‘onish davri madaniyati siyosiy-iqtisodiy jihatdan Yevropa mamlakatlaridan farqli o‘laroq mustaqillikka erishish va bu mintaqada mustaqil davlatlarning vujudga kelish jarayoni bilan uzviy bog‘liqdir.
Bu davrda yashagan mutafakkirlarning deyarli barchalariga quyidagi xususiyatlar xos edi: madaniyatning o‘tmishda erishgan yutuqlarini, xususan, qadimgi Yunon, Hind, Xitoy merosini chuqur o‘rganish va uni ijodiy rivojlantirish, tabiatni o‘rganishga qiziqishning ortishi va tabiiy fanlar taraqqiyoti (astronomiya, geografiya, riyoziyot (matematika), meditsina va hokazo); ratsionalizm, ya’ni aqlni haqiqatning mezoni sifatida tan olish va buning natijasida mantiqiy rivojlantirish, aqidaparastlikni rad etish va hurfikrlilikning rivojlanishi; insonparvarlikni ulug‘lash, insonning axloqiy, ma’naviy go‘zalligini, kamoloti Allohning yuksak in’omi sifatida talqin etilishi, so‘z san’atiga muhabbat, ilmiy asarning badiiy shakliga alohida e’tibor berilishi, qomusiy bilimlarga ega bo‘lishlik. Bu davrda yashagan mutafakkirlar fan va san’atning ko‘p sohalarini chuqur bilgan allomalar bo‘lganlar. Bu davrda Yaqin Sharqda Al-Ma’mun xalifalik qilgan davrda (813-833) davlat ilm-ma’rifatning o‘sishiga yordam berdi.
Bag‘dodda, sungra Damashqda astronomik rasadxonalar qurildi. Bag‘dodda “Bayt ul-hikma” (“Donishmandlar uyi”) tashkil etildi. Bu ilm dargohlarida O‘rta
Osiyolik olimlar faol ishtirok etdilar. XI asrning boshlarida Xorazmda mashhur “Ma’mun akademiyasi” tashkil qilindi. Bu yerda Beruniy atrofiga o‘sha zamonning bir guruh olimlari, jumladan, Abu Ali ibn Sino, Abu Nasr ibn Iroq, shuningdek, faylasuf Abu Saxl Masihiy, tabib Abul Xayr Hammar va boshqa olimlar ko‘plab ilmiy izlanishlar olib bordilar. Bu davrda tabiiyot ilmi, panteistik falsafa bilan birga islom ilohiyoti ham keng rivojlandi. Muhaddis sifatida butun musulmon olamida mashhur Imom Buxoriy, Imom Iso at-Termiziy, kalom ta’limotining asoschilari Abu Mansur Moturidiy va Burhoniddin al-Marg‘inoniy hamda Abu Homid Muhammad al-G‘azzoliylar islom dini rivojiga katta hissa qo‘shdilar.
Ikkinchi Renessans – Sohibqiron Amir Temur va temuriylar sulolasi hukmronlik qilgan (XV-XVI asrning birinchi yarmi) davrga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yashab, ijod etgan olim va mutafakkirlar Sa’diddin Taftazoniy, Mir Sayyid Sharif Jurjoniy,
Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek, G‘iyosiddin Jamshid al-Koshiy, Alauddin Ali ibn
Muhammad Qushchi, Abdurahmon Jomiy, Nizomiddin Mir Alisher Navoiy, Kamoliddin Husayn Voiz Koshifiy, mashhur tarixchilar Mirxojd va Xondamir, rassomlar Kamoliddin Behzod va shoh Muzaffarlarning nomlari dunyoga mashhur bo‘lgan. Bu davrda davlatni boshqarishda din va tasavvuf qoidalariga alohida e’tibor berildi. Ahmad YAssaviy va Bahouddin Naqshband ta’limotlari ma’naviyat rivojida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ilm-fan rivojlantirildi, me’morchilik san’ati yuksak darajaga ko‘tarildi. Amir Temur Ko‘ksaroy masjidi, Shohizinda, Bibixonim madrasasini qurdirdi. Keshda (Shahrisabz) Oqsaroy barpo etildi. Mirzo Ulug‘bek davrida Registonda, keyinchalik Buxoro va G‘ijduvonda madrasalar, Bibixonim masjidi, Go‘ri Amir maqbarasi, Ulug‘bekning falakiyot rasadxonasi qurildi. Ilm-fan, xususan, falsafa, mantiq ilmi rivojiga katta e’tibor berildi. Buning natijasida XIVXV asrdan boshlab islom madrasalarida mantiq ilmini o‘qitish huquq va tilshunoslik fanlari bilan bog‘liq holda olib borildi. Buyuk falakiyotchi olim va davlat arbobi Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek matematika, astronomiya, geometriya, tarix, kimyo va boshqa sohalarda ilmiy tadqiqotlar olib bordi. Uning eng mashhur asari “Ziji jadidi Ko‘ragoniy”da 1118 yulduzning o‘rni va holati aniqlab berilgan. Ulug‘bek Quyosh va Oy harakatlarini, ularning tutilish vaqtlarini to‘g‘ri hisoblab chiqqan. U atrofiga iqtidorli yoshlarni to‘plab, o‘zining ilmiy maktabini yaratdi. Sharq Renessansining ikkinchi davrida yaratilgan falsafiy, badiiy tafakkur rivojining yorqin namunasi Alisher Navoiy ijodida o‘z ifodasini topgan[1].
Sharq Renessansi haqida ko‘plab asarlar yozilgan. Ularda o‘sha davrlarda Sharqda Islom ilmlari bilan bir qatorda ijtimoiy, tabiiy fanlar ham rivojlangani qayd etilgan. Bu haqda shveysariyalik mashhur sharqshunos Adam Metsning “Musulmon Renessansi” asaridan ma’lumotlarni olish mumkin. Mazkur asar IX-X asrlarda musulmon sharqida yuz bergan madaniy rivojlanishning tarixiga bag‘ishlangan. Masalan, unda qayd etilishicha, “Keyingi o‘zgarishlarning sababi shunda ediki, huquqshunoslik ilohiyotdan ajralib chiqib, olimlar guruhi bir-biriga dushmanlik ruhida bo‘lgan ikki guruhga bo‘linib ketdi, ya’ni faqihlar (fuqiho) va olimlar (ulamo)”. Birinchi guruh atrofiga bir parcha non topish umidida bo‘lgan juda ko‘p talabalar to‘plandi, negaki, kimki huquq va urf-odatlarni o‘qib olsa, ular yordamida qozilik va voizlik joyini egallashi mumkin edi. Bu to‘g‘rida o‘zining yaxshi iboralari bilan mashhur bo‘lgan al-Johid shunday deydi: “Biz o‘z tajribamizdan shunga ishonamizki, kimki ellik yil davomida hadislarni o‘rgansa va Qur’onni sharhlashni bilsa ham u faqihlar jumlasidan hisoblanadi va qozilik lavozimiga erisha olmaydi. Bunga u shu vaqtdagina erisha oladiki, agar u Abu Hanifaning va unga o‘xshashlarning amaliy faqihlik iboralarini yoddan o‘rganib olsa va u bunga bir-ikki yilda erisha oladi. Ko‘p o‘tmay bunday odamni shahar yoki hatto viloyat qozisi etib tayinlashlari mumkin”[2].
Dunyoviy fanlarning bilimdoni ilohiyotchidan o‘zining kiyimi bilan ham farq qilar va “kotib” deb atalar edi. Ilohiyotchi taylason kiyimini kiyar ediki, u uzun bo‘lib to‘pig‘igacha tushar edi. Kotiblarning tayanchi dunyoviy ilmlar o‘lkasi bo‘lgan Fors bo‘lib, uning poytaxti SHerozda ilohiyotchilardan ko‘ra, ularga katta ehtirom ko‘rsatilar edi.
Har bir nazarga ilinadigan masjid huzurida o‘zining kitobxonasi bo‘lar edi, negaki, shunday odat mavjud ediki, o‘lim oldidan o‘z kitoblarini masjid kutubxonasiga berishni vasiyat qilar edilar. Aytishlaricha, Marv shahridagi masjidning kutubxonasi asosini Yezdigerd III o‘zi bilan olib kelgan kitoblar tashkil etgan[1].
Shuningdek, amerikalik mashhur fan tarixchisi Jorj Sartonning “Fan tarixiga kirish” nomli fundamental ishi ham bu to‘g‘rida qimmatli ma’lumotlarni mujassam etgan.
XIX asrning oxiri XX asrning boshida Turkiston madaniyati qator talantli olim, sayyox, shoir, pedagog, jurnalistlarni etishtirib chiqardi, ular xalqimizning umumiy madaniyati rivojlanishiga juda katta ta’sir ko‘rsatdilar.
Yevropa madaniyati yangiliklari, Yaqin Sharq mamlakatlaridagi o‘zgarishlar Turkiston madaniyatida yerli xalqning mustamlakachilik siyosati, kamsitilishiga qarshi ma’rifatchilik harakatini kuchaytirib yubordi. U asosan xalqni yangi madaniyat, ma’rifatga chaqirishga, millatni uyg‘otishga, yangilanayotgan ma’naviyatni egallashga yo‘naltirilgan edi. Asta-sekin ma’rifatchilikdan jadidchilik o‘sib chiqdi va u ma’lum darajada siyosiy masalalarni olg‘a sura boshladi. YAngi ta’lim-tarbiya, yangi maktab, yangi maorif, uni boshqarish, madaniy targ‘ibot, tashkilotchilik masalalari asosiy o‘ringa ko‘tarildi. YAngiliklarga asoslangan holda rus va eski feodal maorifdan farq qiluvchi fikr-g‘oyalar oldinga surildi, ular erli matbuot, turli kitoblar orqali keng targ‘ib etildi. Bu madaniyatdagi mustamlakachilikka qarshi mustaqillikka xalq ongini oshirish, o‘z ahvolini yaxshilashga intilishning ko‘rinishlaridan edi[2].


XULOSA

Ushbu Uchinchi Renessans davrida Ahmad Donish, Berdaq, Feruz, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Bayoniy, Avaz O‘tar kabi olim, shoirlar o‘z davrining muhim masalalarini ko‘tarib chiqdilar va xalqni ilm-fan, ma’rifatni egallashga undadilar.

Behbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat, CHo‘lpon, S.Ayniy, Hamza kabi iste’dod egalari jadidchilik g‘oyalarini olg‘a surish va targ‘ib qilish sohasida bayroqdor bo‘lib tanildilar. Turkistonning o‘z rivojlanish yo‘lini targ‘ib etishda jonbozlik ko‘ratdilar. Mustaqilligimiz arafasida ularning izdoshlari bo‘lgan Rauf Parpi va Gulchehra Nurullaevalar jasorat ko‘rsatib, bu ishni davom ettirdilar. Masalan, 1989 yilda o‘zbek tiliga davlat tili maqomi masalasi ko‘tarilganda Gulchehra Nurullaeva, “agar o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilmas ekan, o‘zimni Qizil Maydonda yoqaman”, degan bayonot bilan chiqdi. U umrining oxirigacha haqiqiy mustaqillik uchun kurashdi. Mustaqilligimiz tufayligina millatimiz va jahon madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan SHarq uyg‘onish davrini ilmiy, xolis o‘rganish, baholash imkoni ochildi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. Xalq so‘zi. 2020 yil 30 dekabr. №276. 2-bet.
2. Renan “Dialogues fragments philosophiques” – “Falsafiy dialoglar va parchalar”. F., 1876, r. VIII-IX.
3. Jahon falsafasi qomusi “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti. Toshkent-1916, 2-jild, 510-bet.
4. Адам Мец. Мусульманский Ренессанс. Изд-во “Наука”. Главная редакция Восточной литературы. М., 1966, 144-145-бетлар.
5. Ma’naviyat yulduzlari. Mas’ul muharrir: M.M.Xayrullaev. T.: A.Qodiriy nomilagi xalq merosi nashriyoti, 1999., 321-b.