Tatarlar.
Qozon
tatarlarining
asosiy
qismi
Tatariston
Respublikasida yashaydi. Ular, shuningdek, Rossiya Federatsiyasining
187
B oshqirdiston,
M ari.
M ordoviya, U dm urtiya va Chuvashiston
respublikalari, N ijniy N ovgorod, K irov va Penza viloyatlarida
yashaydi. Shuningdek, turkiy tilda so ‘zlashuvchi Sibir (Sibir tatarlari),
Qrim (Q rim tatarlari) va boshqa qavm lam i ham o ‘zlarini “tatarlar”
deb ataydi va tatar tilida so‘zlashadi. Dindorlari - sunniy m usulm onlar
b o ‘lib,
dehqonchilik,
chorvachilik
va
hunarm andchilik
bilan
shug‘ullanadi.
Birinchi m arta “tatar” etnonim i VI—IX asrlarda Baykal k o ‘lining
janubiy-sharqiy sohillarida yashovchi k o ‘chmanchi m o‘g ‘ul qabilalari
orasida uchragan. M o‘g ‘ullar istilosi davri (XIII asr)da “tatar” nomi
Yevropaga ma'lum b o ‘lgan. Turkiy tilli qabilalam ing Ural va Volga
b o ‘ylariga kirib borishi m ilodiy III-IV asrlarga to ‘g ‘ri kelib, xunn va
boshqa qabilalam ing Sharqiy Y evropaga istilosi davri bilan bogTiq.
Tatarlar ugor-fm xalqlari bilan aralashib ketgan. V - VII asrlarda
turkiy qabilalar Turk xoqonligi bosqini munosabati bilan G ‘arbiy
Sibir, V olga va U ralbo‘yi m intaqalariga qayta kirib kelgan. V II-V III
asrlarda Azov bo‘ylaridan V olgabo'yiga bulg‘orlar kirib kelib,
turkiylar va mahalliy ugor-finlar bilan birga Volga-Kam a B ulg‘oriyasi
davlatini tuzgan. X V -X V I asrlardagi davlat (Qozon, Astraxan, Qrim,
Sibir va b.)lar davrida tatarlam ing alohida guruhlari - 0 ‘rta
V olgabo‘yi va U ralbo‘yi (Qozon tatarlari, misharlar), Astraxan, Sibir
va Qrim tatarlari shakllana boshlagan.
Koreyslar
. Koreyslar o ‘zlarini “Choson sarom” — “C hoson
mamlakati odamlari” deb ataydi hamda Koreyaning asosiy aholisini
tashkil qiladi. Ular asosan, KXDR, Koreya Respublikasi, AQSh,
Rossiya Federatsiyasi, Xitoy, Yaponiya, 0 ‘zbekiston, Q ozog‘iston va
boshqa qator mamlakatlarda yashaydi ham da koreys tilida so‘zlashadi.
Mongoloid irqiga mansub bo ‘lib, asosan, budda, konfiitsiylik va
xristian dinlariga sig‘inadi.
Koreyslaming ajdodlari juda qadimdan Koreya yarim oroli
hududida yashab kelmoqda. Koreyslaming rivojlanishida uchta qabila
guruhi (paleosiyo, oltoy, avstronez) faol qatnashgan b o‘lib, bunda
yetakchi rolni protooltoy qabilalari o ‘ynagan. Koreys qabilalarining
birinchi ittifoqi - Choson milodiy I asrda vujudga kelib, ushbu holat
aholining etnik tarkibiga katta ta'sir ko‘rsatgan. M iloddan a w a lg i
I
ming yillikning o‘rtalarida Manjuriyaning janubi va Koreyaning
shimolida Choson davlati (o‘zlarini choson deb ataganliklari shundan)
tashkil topgan.
188
Ilk o ‘rta asrlarda Koreys davlatlarining vujudga kelishi va uning
ijtimoiy-iqtisodiy
hayoti
tarixda
hanuzgacha
bahsli
masala
hisoblanadi. K oreyada quldorlik davri bo ‘lganmi? - degan savolga
haligacha uzil-kesil javob berilmagan. Ba'zi koreys tarixchilari
mamlakat hududidagi ilk feodal uyushmalarini quldorlik davlatlari,
deb hisoblaydi.
Manbalarda yarim orolda yashagan turli qabilalar haqida
ma'lumotlar mavjud. Shimolda koguryo, yemek va ochko, Xangien
daryosidan janubroqda esa xan qabilalari yashagan. Ular uchta
shoxobchaga bo ‘lingan: maxan (xan), chinxan va pyonxan. Aholi
chorvachilik, baliqchilik va ovchilik bilan m ashg‘ul b o ‘lgan, lekin
asosiy m ashg‘uloti dehqonchilik hisoblangan. Asosan, “besh-non” deb
atalgan ekinlar ekilgan va kiyimlari bo ‘z va shoyidan tayyorlangan.
Sinfiy m unosabatlar shimoldagi Am nokan daryosi havzasida
yashovchi koguryo qabilasida ertaroq boshlangan va natijada okcho
hamda yem ek qabilalari Koguryoga bo‘ysundirilgan. 0 ‘lponlar don,
material, baliq va kanizaklar bilan to ‘langan. Janubda sinfiy jam iyat
qaror topishi jarayoni kechroq boshlangan. Xan qabilasi 78 ta uruqqa
bo‘lingan va xitoy manbalarida ham tilga olingan Koguiyoda harbiy
dohiy Van (korol) unvonini olgan.
Koguryo davlati qachon paydo bo‘lganligi xususida tarixchilarda
yagona fikr mavjud emas, lekin u IV asr oxiri — V asr . boshlarida
yarim orolning shimoli hamda qo‘shni Lyaodun hududini egallagan
kuchli davlat edi. Yarim orol janubida davlatning paydo bo lish
jarayoni pekche, saro va kaya qabilalari tomonidan zaifroq
qo‘shinlam i bo‘ysundirish orqali yuz bergan. B o‘ysundirilgan yerlar
aristokratiyasi tabiiy ravishda bosqinchi zodagonlar bilan qo shilib
ketgan. Pekche jam oasi III—IV asrlarda qo‘shm ajam oa va qabilalarm
b o ‘ysundirgan. Koreya janubiy g ‘arbida Xangan va Kimgan dayorlari
havzalarida ancha kuchli Pekche davlati paydo bo‘fgan.
V -V I asrlarda yarim orolning janubiy-sharqiy qismida Silla
davlati vujudga kelgan. Uning yadrosini saros (sobol) qabilasi tashkil
etgan. Yangi davlatda ma'muriy bo‘linishning hududiy tamoyiliga
amal qilingan. Turli darajadagi maxsus chinovniklar apparati vujudga
kelgan. Silla davlatining eng janubidagi Kaya qabilalar ittifoqi va
uzoq Usam orolini o‘ziga qo‘shib olgan. Shunday kilib, VI asrga
kelib, Koreya yarimorolida hukmronlik uchun o ‘zaro kurashayotgan
Koguryo, Pekche va Silla davlatlari bor edi. Ushbu davlatlardagi
ijtimoiy-iqtisodiy
m unosabatlar
xarakteri
masalasi
koreys
tarixshunosligida uzoq vaqt bahslarga sabab bo‘lib keldi. B a’zi
tarixchilar ulami quldorlik davlatlari edi, deb hisoblasalar-da, ular
feodal xarakterga ega bo‘lib, dehqon jam oalari davlat fuqarolari
sifatida soliq to ‘lagan.
Koguryoda dastlabki budda rohiblari 372-yilda paydo bo‘lgan.
Pxenyan yaqinida ikkita budda monastiri qurilgan bo‘lib, 384-yilda
Pekche vanni iltim osiga binoan, Xitoydan rohiblar kelgan va ularga
katta yerlar in'om etilgan; Silla davlatiga Koguryodan kirib kelgan
buddizm VI asr birinchi yarm ida keng tarqalgan. Sillada ham
ma'muriy bo‘linish Xitoydagi kabi k o ‘rinishda bo‘lib (viloyat, okrug
va uezd), ulam ing rahbarlari poytaxtdan tayinlangan. Davlat poytaxti
Kimson vaqtlar o ‘tib, yirik shaharga aylangan. X asm ing boshlarida
koreyslar yagona xalq sifatida shakllangan.
Koreyslar
0 ‘zbekiston,
Q ozog‘iston
va
boshqa
M D H
respublikalariga XX asm ing birinchi yarm ida kelib qolgan. D astlab
ular XIX asr o ‘rtalaridan Rossiya imperiyasining shahar va
qishloqlariga ko‘chib o ‘ta boshlagan. Qashshoqlik va og‘ir hayotga
barham bera olm agan kam bag‘al koreyslar tirikchilik uchun qulay
shart-sharoitlami izlab, o ‘zga yurtlar, birinchi navbatda, Xitoy va
Rossiyaga o ‘z oilalari bilan yoki yolg‘iz qochib borgan. 1920-yilgacha
vaqti-vaqti bilan koreyslar sovetlar m am lakatiga ko‘chib o ‘tgan. X X
asm ing 20-yillari oxiriga kelib sobiq ittifoq hududida yashayotgan
koreyslaming k o‘pchiligi ushbu davlat fuqaroligiga o ‘tdi.
0 ‘zbekistonda koreyslar ko ‘proq Toshkent viloyatining B o‘ka,
Piskent, T o‘ytepa, O qqo‘rg ‘on, G ‘azalkent va Ohangaron shaharlari
va ulam ing atrofidagi qishloqlarda yashaydi. Shuningdek, koreyslar
Xorazm, Samarqand, Namangan, F arg‘ona va Andijon viloyatlari
ham da Qoraqalpog‘iston Respublikasida ham yashaydi.
Qozog‘istonga ko ‘chib o ‘tgan koreys oilalari asosan, Q izilo‘rda
va Olmaota viloyatlarida istiqomat qiladi. Koreyslam ing aksariyati
ikki til (o‘z ona tili va rus tili)da gaplashadi, ba'zilari esa uchta til,
ya'ni mahalliy tilni ham biladi.
1937-1939-yillarda sovet tuzumi zo‘ravonlik bilan Rossiyaning
Uzoq Sharq oMkasidan 74500 nafar koreyslami 0 ‘zbekiston hududiga
ko ‘chirdi. Bunga asosiy sabab, Sovet Ittifoqi bilan Y aponiya
o‘rtasidagi munosabatlaming keskinlashuvi bo ‘lgan. 0 ‘sha davrda
Koreya yarimoroli Yaponiya tomonidan bosib olingan bo‘lib, tub
190
koreys aholisi bilan Uzoq Sharq hududidagi koreyslaming etnik kelib
chiqishi bir xil edi. 0 ‘zbek xalqi koreyslarga nisbatan o‘zining
mehmondo‘stligi va bag‘rikengligini ko‘rsatdi. Ulami uy-joy, ish
bilan ta'minladi, ularga maishiy xizmat va madaniy o ‘choqlar yaratdi,
bolalarining o‘qishi hamda ta'lim olishi uchun maktablar ochdi.
Kurdlar
o ‘zlarini “kura”, “kurmaaj” deb ataydi. Ular Turkiyada
15 mln, Iroqda 7,2 mln, Eronda 10-12 mln, Suriyada 2,5-3 mln,
Germaniyada 800 ming, A fg‘onistonda 200 ming, Ozarbayjonda 6,1
ming, Livanda 80 ming, Rossiyada 65 ming, Gruziyada 12 ming,
Qozog‘istonda 38 ming, Turkmanistonda 6 ming kishini tashkil qiladi.
Ulam ing asosiy qismi sunniy musulmonlar bo‘lib, shuningdek, shialar
va alaviylar hamda boshqa mazhab egalari ham bor.
Kurdlar asosan, Turkmanistonning Ashxobod, Bayramali va
boshqa tumanlarda joylashgan.
Ular qadimdan
Xuroson
va
Turkmanistonda yashab kelgan. Kurdlaming asosiy m ashg‘ulotlari
chorvachilik va dehqonchilik, shuningdek, hunarmandchilik turlaridan
biri bo‘lgan to‘quvchilik ham keng tarqalgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |