k o ‘chm anchi qabilalam ing kuchli uyushm asi shunday atalgan. Q arlu q
birlashm asi tarkibiga uchta yirik qabila: b o ‘lak, chigil va to sh liq
kirgan, amm o qarluq ittifoqining ilk bosqichidayoq hududiy va siyo siy
tarqoqlik ko‘zga tashlangan. Q arluqlam ing VI asr ikkinchi yarmi —
V II asr boshlarida Toxariston hududidagi qism ining boshlig‘i ja b g fcu
unvoniga sazovor bo ‘lib, a w a l G ‘arbiy turk, s o ‘ngra T u rg ash
xoqonlariga qaram edi. U shbu qarluq guruhlari
arab bosqinchilariga
qarshi kurashda m uhim rol o ‘ynagan. Q arluqlam ing boshqa q ism i
Uzoq Sharqda, ya'ni M o‘g ‘ul dashtlarida istiqom at qilar edi.
XV asr oxirida yettisuvda Qozoq xonligi tashkil topgan b o ‘lsa,
XVI asr boshlarida esa qozoq elatining uzoq davom etgan shakllanish
jarayoni nihoyasiga yetdi. Qosim xon davri (1511—1523)da Q ozoq
xonligi mustahkam lanib,
chegaralari kengaydi, aholi soni esa o rtib
bordi.
XVI asr o ‘rtalarida N o ‘g ‘oy 0 ‘rdasi, keyinroq M o ‘g ‘uliston v a
Sibir xonliklari parchalanib ketdi. Qozoq xonligi juzlarga bo ‘linib,
Katta ju z (yettisuv), 0 ‘rta ju z (M arkaziy Q ozog‘iston) va Kichik j u z
(G ‘arbiy Qozog‘iston) deb atala boshlandi. XVII asrda ju z la r
hududlarida mustaqil xonliklar vujudga keldi. XVIII asr boshlarida
qozoq juzlariga Jung‘oriya xonligi x av f solib turdi (
1729
-yilda
jung‘orlar Katta juzning talaygina yerlarini bosib oldi). 1726-yilda
Abulxayrxon Kichik ju z oqsoqollari
nomidan Rossiya podshosiga
fuqarolikka olishni iltimos qilib, murojaat qildi. 1731-yilda Kichik j u z
Rossiya tarkibiga kirdi. 1731-1740-yillarda kelganda esa 0 ‘r ta
juzning ayrim xon va sultonlari Rossiya fuqaroligini qabul qildi.
XVIII
asr o ‘rtalarida qozoq sultonlari orasida nizo kuchayib,
pirovardida Abulxayrxon o ‘ldirildi (1748). Uning o ‘g ‘li Nurali K ichik
ju z xoni bo‘lib, podsho ma'muriyatiga tayandi va o ‘z
hokim iyatini
0 ‘rta juzning bir qismi, shuningdek, Xiva xonligi hududiga yoyishga
urindi, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Jung‘orlam ing X itoydan
mag‘lubiyatga uchrashi (1758) natijasida
hududining katta qism i
Jung orlar hokimiyati ostida bo‘lgan Katta juzda m anchjurlar
hukmronligi o ‘matilishi xavfi paydo bo‘ldi. Qozog‘istonning jan ub iy
hududlari, jumladan, Chimkent Q o‘qon xonligi tom onidan bosib
olindi.
XIX
asr boshlarida 0 ‘rta Juz xonlari Buke (1815) va Vali (1819)
vafotidan so‘ng podsho hukumati xon hokimiyatini tugatib, 1822-
yildan yangicha boshqarish tizimini joriy etdi. 1824-yilda
K ichik
144
juzda ham xon hokimiyati tugatildi; urug‘ oqsoqollari hokimiyatini
cheklaydigan hududiy boshqaruvga o ‘tildi. Dasht yerlam ing janubiy
hududlari Q o‘qon va Xiva xonliklari tarkibida qoldi. 1853-yilda
Orenburg va Samara general-gubematori V. A. Perovskiy Q o‘qon
xonligiga qarashli Oqmasjid qal'asini ishg‘ol qilib, uni tayanch
punktga aylantirildi. 1854-yilda Vemiy istehkomi (hozirgi Olmaota
shahri) qurildi.
Rossiya
imperiyasining
ta'siri
kuchayib
borayotganligidan
xavfsiragan Q o‘qon xoni Xudoyorxon 1860-yilning
kuzida ruslaming
Vemiy istehkomini bosib olish uchun yuborgan 20 ming nafar askari
m ag‘lubiyatga
uchraydi.
Natijada
yettisuvning
barcha
qismi
Rossiyaga qo‘shib olindi va XIX asm ing 60-yillarida qozoq
yerlarining Rossiya imperiyasi tarkibiga qo‘shib olinishi nihoyasiga
yetdi.
1917-noyabr - 1918-yil fevralda Qozog‘istonda sovet hokimiyati
o ‘matildi va 1918-yil aprelda Turkiston ASSR tarkibiga kiritildi.
1926-yil 26 avgustda RSFSR tarkibida Qirg‘iziston (Qozog‘iston)
ASSR tuzildi. 1920-yil 4-12-oktyabrda Orenburgda bo‘lib o ‘tgan
QozogMston sovetlarining ta'sis s'ezdida RSFSR tarkibida QozogMston
ASSR tuzilganini e'lon qilindi. 1936-yilda Qozog‘iston ASSR SSSR
tarkibida ittifoqdosh respublikaga aylantirildi. 1991-yili 16-dekabrda
Respublika Oliy Kengashi davlat mustaqilligi to ‘g crisida
qonun qabul
qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: