|
i Markaziy Osiyoda yashayotgan xalqlar
j orasida turkiy tillarning uch xil guruhi
)•.
tarqalgan
0
Janubiy-
g ‘arbiy
(o‘g‘uz)
O cg‘uz tillar guruhi VIII-XIII asrlar davomida o ‘g ‘uzlar va X I-
XII asrlarda saljuqiylar orasida shakllangan. Ushbu tillarga turkman
tili ham kiradi. Mazkur shevalar odatda, ikki guruhga bo‘linadi.
Birinchi
guruhni
Turkmanistoning
g ‘arbiy
tumanlari
va
Toshhovuz viloyatining ko‘pchilik qismiga tarqalgan yovmut,
Turkmanistonning Qizil
Arvotidan Bayramaligacha cho‘zilgan
markaziy tumanlarida qo‘llanayotgan tekin, Qoraqalin tumanining
go‘klan, Saraxs tumani bilan hozirgi Turkmanistonnng shimoliy
qismida tarqalgan salir, Elatan va Paxtabozor tumanidagi sariq hamda
Turkmanistonning Chorjo‘y va Kerki viloyatlarida muomalada
bo ‘lgan ersari shevalari tashkil etadi.
Ikkinchi guruh shevalari (no‘xurli, oynovli, xasarli va boshqalar)
Eron bilan 0 ‘zbekistonga chegaradosh tumanlarda keng tarqalgan.
Qipchoq guruhi qozoq, qirg‘iz va qoraqalpoq tillaridan iborat.
0 ‘zbek till
Mazkur til o ‘zbek xalqining milliy va 0 ‘zbekiston
Respublikasining davlat tilidir. Ushbu til lingvistik geneologik
tavsifga ko‘ra, turkiy tillar oilasining qarluq guruhiga kiradi. 0 ‘zbek
tili, asosan, 0 ‘zbekiston, shuningdek, qo‘shni Afg‘oniston, Tojikiston,
Qirg‘iziston, Qozog‘iston va Turkmaniston Respublikalari, Rossiya
Federatsiyasi, Turkiya, Saudiya Arabistoni, Xitoyning Shinjon-Uyg‘ur
muxtor tumani, AQSh, Germaniya va boshqa mamlakatlarda
tarqalgan.
X l-X il asrlardan eski turkiy tildan ajrala boshlagan eski o‘zbek
tili o ‘zining tarixiy taraqqiyoti davomida murakkab etnogenetik va
etnolingvistik jarayonlami bosib o ‘tdi. Ana shu etnogenetik va
siyosiy-tarixiy jarayonlar o ‘zbek tili tarixida ma'lum darajada iz
qoldirdi.
Tarixan turli ilmiy manbalarda eski o‘zbek tili “turkiy”,
“turkcha”, “chig‘atoy tili”, “chig‘atoy turkiysi”, singari nomlar bilan
atalib kelgan. Xususan, mashhur sayyoh X. Vamberi (“Chig‘atoy tili
darsligi”, 1867) va uning izidan bir qator g ‘arb olimlari XIII-XIX
asrlar oralig‘idagi eski o ‘zbek tilini noto‘g‘ri ravishda “chig‘atoy tili”
.d eb nomlagan edi. Vaholanki, m o‘g‘ullar istilosi davrida hozirgi
kunda o ‘zbeklar nomi bilan yuritiluvchi xalqning madaniyati, tili va
adabiyotiga mo‘g‘ullaming biron-bir sezilarli ta'siri bo‘lgan emas,
boshqacha
ifodalaganda,
eski
o‘zbek
tilining
Chig‘atoy
va
mo‘g ‘ullarga hyech qanday aloqasi yo‘q, aksincha, mo4g‘ullar
Movarounnahrda yashovchi etnoslaming yuksak madaniyatidan
38
bahramand bo‘lgan. Buning ustiga, Alisher Navoiy, Zahiriddin
Muhammad Bobur kabi buyuk shoir va mutafakkirlar o‘zlari ijod
qilgan tilni “turkiy”, “turkcha” deb atab, uni boshqa turkiy tillardan
alohida ajratib ko‘rsatadilar.
Qirg‘iz till
Shimoliy va janubiy qurama shevalaridan tashkil
topgan bo‘lib, uning shakllanish jarayoni qadim zamonlarga borib
taqaladi. Unga milodning boshlarida Yenisey atroflarida yashagan
qadimgi qirg‘iz qabilalarining tili asos bo‘lgan. Keyinchalik qipchoq,
shuningdek, mo‘g‘ul tillarining ta'sirida bir muncha o‘zgarishlarga
uchragan.
Qozoq till
Mazkur til bir qancha qadimiy qabilalar va boshqa
tillar asosida tashkil topgan bo‘lib, uch asosiy shevaga bo'tinadi:
g ‘arbiy, shimoli-sharqiy va janubiy. G‘arbiy sheva alshin qabilalar
ittifoqi tilidan paydo bo‘lgan. Shimoli-sharqiy sheva arg‘in, nayman,
qiray, qipchoq, qo‘ng‘irot qabilalarining umumiy tilidan kelib chiqqan
bo‘lib, hozirgi qozoq adabiy tili ana shu shevaga asoslangan. Nihoyat,
janubiy sheva uysin, jaloyir, qang‘li, dug‘lat va boshqa qabilalar
tillaridan kelib chiqqan.
Qoraqalpoq tili
qadimda bulg‘or va o‘g‘uz tillari ta'sirida
rivojlanib kelgan. Keyinchalik bir qancha birlashmalar, masalan,
pecheneg (X-XI asrlar) va qipchoq (Xi-XIII asrlar) qabilalar
ittifoqlariga, Oltin 0 ‘rda davlati (XIII-XV asrlara) tarkibida, so‘ngra
XV asrgacha Katta No‘g‘oy o‘rdasi, keyin qisman esa o ‘zbek va
qozoq tillari ta'sirida shakllana borgan.
Qoraqalpoq xalq og‘zaki tili ikki asosiy shevadan tashkil topgan:
shimoliy-sharqiy va janubiy-g‘arbiy. Birinchi (shimoliy-sharqiy)
shevada hozirgi Qoraqalpog‘iston Resputsblikasining Taxtako‘pir va
Mo‘ynoq tumanlarida yashayotgan aholi vakillari so‘zlashadi.
Uyg‘ur tili
Mazkur til o‘zbek tiliga yaqin bo‘lsa ham, ko‘p
jihatdan undan keskin farq qiluvchi xususiyatlarga ham ega. Ushbu
tilning shakllanish jarayoniga qadimiy uyg‘urlarining ta'siri katta
bo‘lgan. Hozirgi uyg‘ur tili ikki tarmoqqa: MDH uyg‘urlari va
Shinjon uyg‘urlarining adabiy tillariga boiinadi. MDH uyg‘urlarining
adabiy tiliga uyg‘ur tilining shimoliy shevalari asos bo‘lgan. Shimoliy
shevalarga kuchi-turfon va taranchi yoki gulja shevalari ham kiradi.
Tojik tili
g‘arbiy Eron tillari guruhiga kiradi. Ushbu tilda, asosan,
tojiklar so‘zlashadi. Arab xalifaligi va Somoniylar hukmronligi
davrida sug‘d tili o‘miga tojik tili ishlatila boshlahgan. Mazkur
39
if*':....
jarayon, ya’ni sug‘d tilining tojik tili tomonidan siqib chiqarilishi
jarayoni ikki asrdan ortiq davom etadi. Shuningdek, ushbu tildan
tojiklardan tashqari Buxoro yahudiylari, 0 ‘rta Osiyo loMilari va
arablari hamda ballujiylarining bir qismi foydalanishadi.
Tojik tilining yag‘nob shoxobchasi (eroniy tillaming sharqiy
guruhiga mansub va Tojikistondagi Yag‘nob daryosi vodiysida
tarqalgan til. Unda so‘zlashuvchilar 2,5 ming nafar kishiga yaqin.
Yag‘noblar o ‘z hududlaridan tashqari va tojiklar orasida faqat yag‘nob
so‘zlaridan iborat maxfiy tildan foydalanadi. 0 ‘z yozuviga ega emas,
yozma til sifatida tojik tili qoMlaniladi) sug‘d tili shevalarining biridan
kelib chiqqan. Hozir Yag‘nob daryosining o ‘rta oqimi atrofidagi
vodiyda joylashgan baland tog‘lardagi qishloqlar va Varzob daryosi
vodiysidagi aholi ham yag‘nob tilida so‘zlashadi. Mazkur til ikki xil
shevaga boMinadi: g‘arbiy sheva va Yag‘nob daryosining etagida esa
sharqiy sheva.
G ‘arbiy Pomir guruhiga shug‘non, rushon, yozg‘ulom, ishkoshim
va vohan tillari kiradi. Shug‘non-rushon guruhiga esa shug‘non,
rushon, bartang va oroshar tillari kiradi.
Baluj till
Eroniy tillaming shimoliy-g‘arbiy guruhiga kirib,
Turkmaniston hududida yashayotgan balujlar ushbu tilning g ‘arbiy
(Xuroson) shevasida gaplashadi. Midiylar tilini shevalarining biridan
mazkur til paydo bo‘lgan.
K urd tili
Eroniy tillarining shimoliy-g‘arbiy guruhiga taalluqli
bo4ib, kurmanji, kurdi va bir qancha shevalarga boMinadi. Kurdlar
Turkmanistonda yashaydilar.
Tadqiqotchilaming
fikricha,
ular
Xurosondan kelib qolgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
