Markaziy nerv sistemasi bo’limlarining tuzilishi va vazifalari. Orqa miyaning tuzilishi

Orqa miyaning asosiy o‘tkazuvchi yo‘llari

O’tkazuvchi yo’llar	Orqa miya ustuni	Fiziologik ahamiyati
Afferent yo‘llar (tutamlar)
1. Goll tutami	Orqa	Taktil sezgi, tananing fazodagi holatini sezish, tananing passiv harakatlarini sezish, tebranishni sezish
2. Burdax tutami	Orqa	Shuning o’zi
3. Dorsolateral	Yon	Og’riqni va haroratni sezish
4. Fleksig tutami	Yon	Proprioreseptorlardan va terining bosimini va tegishni sezuvchi reseptorlardan impulslarni o’tkazish
5. Govers tutami	Yon	Shuning o’zi
6.Dorsal pinotalamik	Yon	Og’riqni va haroratni sezish
7. Spitektal	Yon	Aniq emas
8.Ventral pinotalamik	Yon	Taktil sezgi
Efferent yo‘llari (traktlar)
1. Lateral kortiko-spinal (piramida) yo’li	Yon	Ixtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi impulslarni mushaklarga o’tkazish
2. Rubro-spinal (Monakov)	Yon	Skelet mushaklarining tonusini saqlab turuvchi impulslarni o’tkazish
3. Dorsal vestibulo Spinal	Yon	Muvozanat va vaziyatni saqlashni ta'minlovchi impulslarni o’tkazish
4. Olivo-spinal	Yon	Aniq emas
5. Retikulo-spinal	Oldingi	Skelet mushaklari tonusini saqlash, vegetativ markazlar holatini va mushak yoylari sezgirligini boshqarishda ishtirok etadigan impulslarni o’tkazish
6.Vetral vestibulospinal	Oldingi	Vaziyat va muvozanatni saqlashni ta'minlovchi impulslarni o’tkazish
7. Tekto-spinal	Oldingi	Birlamchi ko’ruv va eshituv reflekslarning (to’rttepalik reflekslarni) yuzaga chiqishini ta'minlovchi impulslarni o’tkazish
8.Ventral kortiko-spinal (piramida yuli)	Oldingi	Ixtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi impulslarni skelet mushaklariga yetkazish

Afferent Goll va Burdax tutamlari spinal tug’unlardagi sezgir hujayralarning

aksonlaridir. Ular impulslarni mushak va pay proprioreseptorlaridan, qisman teri va
ichki reseptorlardan uzunchoq miyagacha yetkazadi. Bu yerda Goll va Burdax
yadrolarida yo’lning ikkinchi neyronini somalari joylashgan. Ikkinchi neyronlarning
o’simtalari kesishib, talamusning qarama-qarshi yadrolarida sinapslar hosil qiladi.
Ana shu yadrolardan uchinchi neyron boshlanadi, aksonlari miya po’stlog’idagi IV
qavat neyronlarida tugaydi. Goll va Burdax tutamlarini mielinli tolalar tashkil qiladi.
Ulardan qo’zg’alishni o’tish tezligi soniyasiga 60-100 mni tashkil qiladi.
Bu tutamlardan periferiyadagi ta‘sir chegarasini, joylashishini va o’zgarish
vaqtini aniq sezishni ta'minlovchi impulslar o’tadi.
Spinotalamik yo’llar og’riq, harorat, taktil sezgilarni shakllaydigan impulslarni
o’tkazadi. Ular orqa miyaga o’tishi bilan yoki bir necha segmentga ko’tarilganidan
keyin kesishib, qarshi tomonga o’tadi. Ko’ruv dumboqchalarida tugaydigan tolalar
shu segmentlardan boshlanadi. Uchinchi neyron miya po’stlog’ida tugaydi.
Spinotalamik yo’llar ta‘sirining sifati to’g’risidagi axborotni o’tkazadi.
Orqa miyani miyacha bilan bog’laydigan Fleksig va Govers tutamlari
impulslarni o’ta yuqori tezlikda (120 ms o’tkazadigan asab tolalaridan tashkil topgan)
o’tkazadi. Ulardan asosan mushak va paylarning proprioreseptordan mushak tonusi,
holat va muvozanatni, harakatlarni bajarish uchun zarur bo’lgan impulslar o’tadi.
Efferent yo’llarining asosiylari kortikospinal (piramida), rubrospinal,
vestibulospinal va retikulospinal yo’llardir. Kortiko-spinal yo’li bosh miya
po’stlog’ining harakatlantiruvchi sohasidagi piramidal hujayralarning aksonlaridir.
Bu aksonlar oraliq, o’rta va uzunchoq miyalardan o’tar ekan, ko’pgina yon shoxlar
beradi va uzunchoq miyaning pastki qismida ularning ko’p qismi kesishadi.
Kesishmagan asab tolalari orqa miyaga tushib, tugaydigan segmentlarda qaramaqarshi tomonga o’tadi. Kortiko-spinal yo’lning hamma tolalari orqa miyaning
shoxlaridagi motoneyronlarda sinapslar hosil qiladi. Bu yo’lning asosiy vazifasi
ixtiyoriy harakatlarni yuzaga chiqaruvchi impulslarni o’tkazishdan iborat.
Rubrospinal (Monakov) yo’li o’rta miyaning qizil yadrosidagi neyronlarning
aksonlaridir. Tolalar yadrodan chiqib, qarama-qarshi tomonga o’tadi. Ularning bir
qismi miyacha va to’rsimon formasiyada impulslar mushaklarning tonusini va
ixtiyorsiz harakatlarni boshqaradi.
Vestibulospinal yo’lni Deyters yadrosidagi neyronlarning aksonlari tashkil
qiladi. U vestibulyar asab markazi va miyachadan impulslarni orqa miyaning
motoneyronlariga yetkazadi. Vestibulospinal yo’lning shikastlanishi mushak tonusi,
muvozanatni saqlash va harakatlar uyg’unligini buzilishiga olib keladi.
Orqa miyadan yuqoridagi tuzilmalar efferent tola orqali spinal neyronlarning
hammasini (motoneyronlarni, oraliq va afferent neyronlarni) nazorat qilib turadi. Har
bir efferent yo’lning tolalari ma‘lum ishni bajaruvchi motoneyronlarni faollashtiradi.
Kortikospinal yo’l tolalari, asosan qo’l-oyoqlarning distal qismdagi mushaklarga
(panja va barmoqlarni harakatlantiruvchi mushaklarga) ta‘sir o’tkazsa, retikulospinal
va vestibulospinal yul esa proksimal mushaklarga impulslar yetkazadi.
Efferent yo’llar maxsus tormozlovchi neyronlar (masalan, Renshou hujayralari)
yordamida, presinaptik va postsinaptik tormozlanishni paydo qilib, orqa miyaning
ikkilamchi afferent va oraliq neyronlarning qo’zg’aluvchanligiga ta‘sir qilishi
mumkin.
Shunday qilib, supraspinal tuzilmalar orqa miya faoliyatini uzluksiz ravishda
nazorat qilib turadi. Orqa miyaning ko’ndalangiga qisman yoki to’la kesilishi bu
nazoratni qisman yoki to’la yo’qolishiga, binobarin orqa miya faoliyatining keskin
buzilishiga olib keladi.