Маoлумотнома

Иккинчидан – нагрузка билан дам олишни рационал алмаштириш муаммосиниҳал этишда тикланиш жараёни фазали эканлигиниҳисобга олишимиз, навбатдаги нагрузка тикланиш-нинг қайси фазасига тўғри келаётганлигини, чунки ўша нагрузканинг самараси қайси фазага тушганлигига қараб турлича бўлишини унутмаслигимиз керак. Агар нагрузкалар орасидаги интервал чўзилиб кетса «тикланиш» фазасига тўғри келмаса, амалда функционал имкониятлар ошмайди. Агар навбатдаги нагрузка қайта тикланиб улгурмаган фазага тўғри келса, пировард натижаси функционал имкониятларнинг пасайишигаҳамда охир-оқибат чарчашга олиб келади. Лекин нагрузка “юқори тикланиш” фазасига мос келиб қолса, унингҳажми ва интенсивлигини ошириш учун имконият яратилади ва шу тариқа иш қобилияти доимий ортиб боради. Шунга эoтибор бериш керакки нагрузка билан дам олишни ўрин алмашти-рилишиҳар бир машғулот давомида олиб борилмаслиги керак деган тушунча пайдо бўлмаслиги керак.
Қатор машқларни, айниқса, чидамлиликни ривожланти-ришга йўналтирилганини қисман қайта тикланиб улгурмаган фонда бажаришга рухсат этилади, хатто уни мақсадга мувофиқ дейишҳам тўғри бўлади, чунки иш қобилиятининг ошиши чарчаш орқали амалга оширилади. Бу фикрни алоъида туркум машғулотлар учунҳам айтиш мумкин. Организм тўла тиклан-маган шароитда қатор машғулотлар ўтказиб, биз уларнинг эффектини тўплагандек (йиққандек) бўламиз ва бу билан организмга нисбатан қаттиқ талаблар қўямиз, навбатдаги дам олиш давридаги кучли тикланиш учун етарли стимул яратамиз. Дам олишнинг интервали бу туркумдаги машғулотлар учун, албатта, иш қобилиятининг умумий тикланиши “юқори тикла-ниши” учун етарли даражада катта бўлиши лозим.
Қайта тиклана олмаганлик фонида аъамиятли даражадаги юкламадан шуғулланувчиларнинг мувофиқ равишдаги дастлабки тайёргарлигидан сўнг фойдаланилади. Туркумли қайта тиклана олмаганлик фонида ўтказилган машғулотларнинг эффекти йи-ғиндисига нисбатан эътиёткорлик зарур. Бу тизимдаги нагруз-калар асосан спорт тренировкалари учун характерлидир.
Яна битта аниқлик киритайлик. Амалиётда нисбатан абстракт ва соддалаштирилган тикланиш ва бир хил типдаги нагрузка жараёнининг графигига дуч келамиз.ҳаётда, жисмоний тарбия практикасида нагрузка доимо характерига кўра (куч, тезлик, чидамлилик ваҳ.к.) интенсивлигиҳажмига кўра навбат-лашади. Тикланиш жараёни турлича бўлган орган ва система-ларда бир хилда ва бир вақтнинг ўзида бормаслиги эoтибори-мизда (гетерахрон тарзида) бўлиши лозим. Бундан ташқари, хатто бир турдаги функционал тузум чегарасидаҳам турли функционал хусусиятлар тикланишидаҳам гетерохронлик кузатилади, гитерохронлик билан боғлиқ биохимик жараёнлар-даги тикланишҳам тенг амалга ошмайди. Масалан, мускулни энергия потенциалининг тикланишида аввалига АТФнинг миқ-дори нормаллашади, сўнгра креотинфосфат ва ниъоят, гликоген ўз нормасига қайтади, буҳаракат аппарати иш қобилияти тикланишининг бир вақтнинг ўзида, айниқса, турли характер-даги ишни бажаргандан сўнг рўй бермаслигини кўрсатади.
Машғулотлар кетма-кетлиги ва уларнинг мазмунини турли томонларининг ўзаро боғлиқлиги, машғулотларнинг оптимал кетма-кетлиги муаммоси, кучига ярашалилик муаммоси билан узвий боғлиқ.ҳақиқатданҳам жисмоний тарбия жараёнида бир йўлни танлаш билан биз шуғулланувчиларнинг имкониятлари ва уларнинг ривожланиш қонуниятлари биланҳисоблашишга маж-бурмиз, яoни шу этап учун нимани уддалай оламиз-кучимизга яраша, кейингисида нимадан иборат бўлиши лозимлигини белгилаб оламиз. Шундай қилиб, кучига ярашалилик кетма-кетликни шарт қилиб олади. Кетма-кетлилик муаммоси кучига ярашалилик муаммосига бориб тақалмайди. Уларнинг қай йўсинда бориши, жисмоний тарбиянинг қайси этапида қандай йўл тутиш лозимлигини аниқлаш, нима учун кучига ярашалилик танланди, уларни қайсинисини йўлидан бориш мақсадга осон олиб боради? Мана шу саволларга бериладиган жавоб орқали оптимал кетма-кетлилик муаммосиҳал қилинади.
Аввал айтиб ўтилгандек, таoлим ва тарбия жараёни йўлини танлашда риоя қилинадиган қоидалар – маoлумдан номаoлумга, осондан қийинга, оддийдан мураккабга бўлиб, бу қоидалар кетма-кетликнинг айрим шартсиз компонентлари эканлигини ифодалайди ва шунинг учун унга киритилиши лозим бўлган қўшимчалар конкретлаштирилиши зарурлиги кўрсатилиб ўтилган.
Агар жисмоний тарбия жараёни тўлалигича назарда тутилса, умумий материалнинг аста-секинлиги, биологик ёш ривожланиши қонуниятлари ва кенг умумий жисмоний маoлу-мотдан, нисбатан чуқурлаштирилган, ихтисослаш-тирилган Маш-ғулотларга ўтиш, кейинчалик умумий тайёргарлик билан бирга-ликда қўшиб олиб бориш мантиқан тўғриҳисобланади.
Маoлумки, жисмоний тарбиянинг турли воситаларидан фойдаланиш учун биологик фундамент бирданига вужудга келмайди.ҳаммадан аввалҳаракат координацияси ва тезкор-ликни белгиловчи функцияларҳал қилинади, сўнгра максимал куч сифатлари ва ундан кейинроқ чидамлилик намоён қила олишнинг чегаралари вужудга келади (В.С. Фафелp, Н.В. Зимкин, И. Неккер ва бошқалар).
Шунга мувофиқ, жисмоний тарбиянинг дастлабки этапла-рида координация талаб қилувчи машқлар, тезкорлик қобилияти учун, сўнгра куч талаб қилувчи машқларнинг миқдори ваҳажми оширилади ва охирида чидамлиликни ривожлантиришга юқори талаб қўювчи машқларни бажариш учун машқлар тавсия этилади. Албатта, бундан жисмоний сифатлар навбатма-навбат тарбияланар экан, деган хулоса чиқармаслигимиз керак. Жисмо-ний тарбия жараёниҳар доимҳар томонлама бўлиши зарур, гап шуғулланувчи ёшининг ривожланиши қонуниятларини қўллаб, акцентини кетма-кет шу жараённинг турли томонларига қара-тиш хақида бормоқда.
Умумий кенг жисмоний билимлар берадиганлардан ихтисослаштирилган машғулотларга ўтиш қонунийдир. Дастлаб керагича асосан амалий фаолият турларининг элементар асосини ташкилловчи турли-туманҳаракатлар (энг содда гимнастикаҳаракатлари, машқлари, асосийҳаётий зарурийҳаракатлар – юриш, югуриш, сакрашлар, тўсиқлардан ошишлар, улоқтириш ваҳ.к.лар) ўзлаштирилади. Шу аснода спорт ёки профессионал фаолият тури бўйича ихтисослик танланади.
Жисмоний тарбия жараёнининг турли этапларида матери-ални кетма-кетлиги кўпинча, конкрет шарт-шароитларга боғлиқ. Назарда тутилганҳаракат фаолиятлари турлари орасидаги обoектив боғлиқликнинг мавжудлиги, улардан бири-бирига узатиладиган, ўтадиган элементларнинг борлиги ва мос келиши, ўзлаштирилиши, мустаъкамлаш, такомиллаштиришни осонлаш-тиради.ҳар қандай конкретҳолатда материални ўқитиш тартиби тизимини шундай танлаш керакки, улар фаолиятларнинг ўзаро оптимал алоқасини тиклашга ва уларнинг уланишига ёрдам берсин. Бу билан амалиётдаҳаракат малакасини ва жисмоний сифатларни “кўчиши” деб аталиши қонуниятидан фойдаланиш-нинг аъамияти ортади, қайсики у таoлим ва тарбия жараёнидаҳам ижобий,ҳам салбий бўлиши мумкин.
Жисмоний машқлар билан шуғулланиш машғулотлар-нинг тизимини тузаётиб,ҳаракат малакаси ва жисмоний сифатлар-нинг “ижобий кўчиши”ни максимал даражада бўлишини ва имконияти борича, “салбий кўчиш”ни тормозловчи таoсирини йўқотиш устида ишлаш лозим. Демак, салбий эффект берувчи “кўчишдан” умуман юз ўгириш керак деган хулосага келмасли-гимиз зарур. Жисмоний тарбиянинг мазмуниҳаётдан келиб чиқади, уни турмуш талаби белгилайди,ҳаётий амалиётда эса жисмоний сифатларнинг турли даражада ривожланганлигига, унданҳам турлича бўлганҳаракат малакаларини эгаллаган бўлишлигимиз, шулар қатори, керакли малакаларга қаршилик кўрсатувчиларгаҳам эга бўлмоғимиз лозим.ҳаракат малакала-рининг мустаъкамланиши, бир тартибга кириши натижасида жисмимиз ва унинг турли тизимларида “салбий эффект” берувчи малакаларниҳам осонликча енга оладиган имкониятлар юзага кела бошлайди, бу ўз навбатида, умумий ўсишни, ривожла-нишни бошқачасига прогресснинг вужудга кела бошланаётган-лигидир. Мисол учун, чидамлиликнинг ривожланиши вақтинча-лик куч ва тезкорликнинг сусайиши билан кузатилиши мумкин. Кейинчалик бу ўз навбатида у ёки бу сифатнинг ривожи учун база яратади бошқача айтганда, жисмоний сифатнинг ривож-ланиши, такомиллашиши организмнинг функционал имконият-лари ошишининг умумий фони содир бўлади.
Юқорида қайд қилинганидек, тормозловчи фаолиятнинг “салбий кўчиши”ни чегараловчи ва уни ижобий факторга айлантириш муаммосиҳақида гапирдик. Бу муаммони, энг аввало, бир-бирига салбий муносабат кўрсатаётган машқларни вақти-вақти билан (уларнингҳажмини, вазнини ваҳ.к.ларини)ҳамда мувофиқ машқларни, уларнинг навбатлашувини жисмо-ний тарбия жараёнининг турли этапларида, оз бўлсада, яқин-лаштириш, ўхшаш томонларини топиш биланҳал қилинади. Машқларни навбати (бирин-кетинлиги) уларнинг тузилиши ва қийинлигига мувофиқ белгиланади. Нисбатан мураккаб бўлма-ган ва мураккаб машқлар, қоидадагидек нисбатан анча қийин ва бирмунча қийинлари таркибига кириб, бутуннинг бўлагини (қисмини) вужудга келтириб қўйилган мақсадҳал қилиниши амалиётда исботланган.
Оптимал кетма-кетликдаги машғулотлар ва машқларниҳар бир машғулот чегараси айнан шу машғулот учун танлаш характерига кўра турли нагрузкаларнинг натижаси (таoсири)ниҳисобга олишнинг аъамияти жуда каттадир. Тажрибада (С.П. Летунов, Н.Н. Яковлев ва бошқалар) исботлашганки, тезкорлик характеридаги нагрузка, чидамлиликни талаб қилувчи нагрузка-ларга қулай физиологик фонни вужудга келтиради. Охиргиси шундай фон қолдирадики (албатта, нагрузка аъамиятли даражада бўлган бўлса), бир неча соатлар давомида тезкорлик машқларини бажаришга салбий таoсир кўрсатиши мумкин. Аниқланганки, тезкорлик нагрузкаси куч талаб қиладиган машқлар билан яхши навбатлашади, бу ўз навбатида ижобий натижага олиб келади (Н.Н. Яковлев, В.М. Дғячков ва бошқалар), ижобий натижа ол-дин куч талаб қиладиган машқлардан, сўнг, тезкорлик талаб қи-ладиган машқлар кетма-кетлигида бажарилса содир бўлиши исботланган.
Юқорида таoкидланганидек, нагрузкаларнинг тартиби, уларнинг қуйидаги йўналишига қараб: куч, тезкорлик-чидамли-ликка ёки тезкорлик, куч-чидамлилик деб белгиланиши лозим. Бу алоъида машғулотлар ичидаги машқлар кетма-кетлиги учунҳам,ҳафталик машғулотларнинг йўналишини ёки узунлигига кўра яқин бўлган циклларда машқларни, машғулотларнинг тартибини ўзгартириш учунҳам тўғри келади. Бунда, чидамли-ликни ривожлантиришга йўналтирилган машғулотлардан сўнг актив ва пассив дам олишнинг шундай интервали назарда тутиладики, навбатдаги тезкорлик ёки куч талаб қилувчи характеридаги машқларга уларнинг зарур бўлмаган таoсирлари бўлмаслиги керак.
Кўрсатилган тартиб кўпҳолларда ўзини оқлаган, лекин у албатта ягона ва мақсадга мувофиқ эмас. Чунки, машғулотлар ва машқларнинг кетма-кетлиги қатор конкрет шароитларга, шу қаторда шуғулланувчилар контингентининг хусусиятлари ва жисмоний тарбиянинг у ёки бу этапидаги машғулотларнинг умумий йўналиши, қўлланилаётган нагрузкаларнинг катталиги ва уларнинг динамикаси хусусиятлари ва шу кабиларга боғлиқдир. Бундай шарт-шароитларниҳисобга олиб, уларни қўллаш учун мақсадга мувофиқ йўлни танлаш албатта, осон эмас.ҳозирча бу муаммони барча деталлари биланҳал қилиш анча мушкуллигича қолмоқда. Вақти келиб, сўзсиз равишда алоъида машғулотнинг ўзини ёки машғулотлар тизимини тўлалигича программалаш-тириш имконига эга бўламиз. Албатта, соъа бўйича катта шижоат билан программалаштириш ва модуллаштиришнинг асосли равишдаги кибернетик услубиятини яратиш ва қўллаш устида тадқиқотлар олиб борилмоқда.