Мақола ва тезислар номи

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий мажлисга 
мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018 йил 29 декабрь 
2.
“2020-2021 йилларда иқтисодий ўсишни тиклаш ва иқтисодиёт тармоқлари ҳамда 
соҳаларида тизимли таркибий ислоҳотларни давом эттириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 
2020 йил 29 августдаги Қарори 
3.
Абдураҳмонов Қ.Х. Меҳнат иқтисодиёти: назария ва амалиёт / Дарслик. – Т.: «FAN», 
2019. – 424 
4.
Холмўминов Ш., Хомитов К., Арабов Н., Абдурахманов Х., Бобоназарова Ж., Саидов 
Н. (2020). Қишлоқ аҳолисини иш билан таъминлашнинг стратегик йўналишлари /(монография). 
– Т.: ТДИУ. 2020 
5.
Эскендер Трушин “Рост производительности труда в Узбекистане должен быть 
ускорен”//www.gazeta.uz/ru/2019/07/04/report 
ЁШ ОЛИМ МАВҚЕИ ХАҚИДА АЙРИМ ФИКРЛАР
 
Абдуллазизов А.Х. 
НамДУ доценти 
 
Билимга 
асосланган 
жамиятни 
шакллантириш, 
шунингдек, 
Ўзбекистонни 
ривожланишнинг инновацион йўлига ўтиш шароитида интеллектуал ресурслар энг қимматли ва 
муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бунинг сабаби шундаки, замонавий жамиятнинг барча соҳаларини 
модернизация қилиш тўғридан-тўғри илм-фан ва инновацияларга боғлиқ бўлиб, улар инсон 
фаолиятининг ҳар қандай тури, техник ва ижтимоий ривожланишни таъминлаш, ижтимоий 
тотувликни таъминлашнинг асосий омилларига айланади. Иқтисодий ривожланган 
мамлакатларда тадқиқот ва тажриба-конструкторлик харажатларининг ўсиши ва шунга 
мувофиқ тадқиқот олиб борадиган ходимларнинг мутлақ сонининг кўпайиши кузатилмоқда. 
Чет эл тажрибаси кўрсатиб турибдики, илмий жамоалар вакилларининг юқори ижтимоий 
мавқеи давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши, унинг илмий-техник сиёсати 
самарадорлигининг кўрсаткичидир. Иқтидорли ёшларни илмий соҳага жалб қилиш муаммоси 
олим касбининг ижтимоий мавқени ошиши ва ёш авлод эга бўлган потенциалдан фаол 
фойдаланиш билан боғлиқ: ҳаракатчанлик, мослашувчанлик, ижтимоий фаоллик, кўпайтириш 
қобилияти сифат жиҳатидан янги даражадаги ижтимоий муносабатлар тизимидир. Замонавий 
жамиятдаги ижтимоий мавқе касбий фаолият соҳасига қараганда муҳимроқ аҳамият касб 
этаётганлиги сабабли, ушбу ҳодисага кўпроқ эътибор қаратиш лозим деб хисоблаймиз. 

---

58 
Минтақавий жамиятлар шароитида аҳолининг ҳаёт даражаси ва сифатида сезиларли фарқ бор, 
бу ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига қараб профессионал гуруҳларнинг 
ижтимоий мақомининг номувофиқлигини оширишга ёрдам беради. Ушбу хулоса нафақат макро 
даражадаги ижтимоий мақомнинг тузилиши ва шаклланиш омилларини, балки 
иштирокчиларнинг қадриятлари, мотивацияси, касбий стратегиялари ва малакаларига мурожаат 
қилиш орқали уларнинг моделларини, шунингдек уларнинг мақомнинг номувофиқлигига 
таъсирини ўрганиш зарурлигини келтириб чиқаради.Сўнгги йилларда республикада илмий ва 
инновацион фаолиятни қўллаб-қувватлаш, кадрлар тайёрлаш тизимини ислоҳ қилиш бўйича 
амалий ишлар олиб борилмоқда, иқтидорли ёшларни нуфузли миллий ҳамда халқаро 
олимпиадалар, мусобақалар ва танловларда салмоқли натижаларга эришишлари учун зарур 
шарт-шароитларни яратишга алоҳида эътибор қаратилмоқда.Ёшларнинг ижодий, интеллектуал 
ва тадбиркорлик салоҳиятини рўёбга чиқариш, инновацион ғоялар, лойиҳалар ва 
технологияларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш, иқтидорли талабалар, ёш олимлар ва 
тадбиркорларнинг инновацион фаолиятини рағбатлантириш, илм-фан, таълим ва ишлаб 
чиқариш интеграциясини кучайтириш учун зарур шарт-шароитлар яратилмоқда. 
«Шу билан бирга, ёш иқтидор соҳибларини инновацион тадбиркорлик соҳасига тизимли 
жалб қилиш бўйича олиб борилаётган ишлар самарадорлигини ошириш, шу жумладан: 
-иқтидорли ёшларни ишбилармонлар ва етакчи олимлар билан ҳамкорликда иш юритиши 
учун ягона тизим яратиш ва шу асосда илм-фан соҳасида ёш кадрлар етиштириш тизимининг 
узвийлигини таъминлаш; 
-ишлаб чиқариш соҳасига юқори технологияларни татбиқ этиш ва илмий тадқиқотларга 
ёшларни жалб этиш ҳамда илмий-техник ва инновацион лойиҳаларни амалга ошириш учун 
платформалар яратиш талаб этилмоқда».[1] 
Ёш олимларнинг ижтимоий ҳолати институционал назария нуқтаи назаридан, фан ва 
таълим социологияси, ёшлар социологияси, ижтимоий табақаланиш назарияси ва рол назарияси 
нуқтаи назаридан ўрганилади. Ёш олимларнинг ижтимоий ва касбий гуруҳи муаммолари, 
уларнинг илмий ривожланиши, кадрлар захирасини шакллантириш социумнинг мухим 
вазифасидир.Чуқур ижтимоий трансформация шароитида илм-фаннинг кадрлар салоҳиятини 
университетлар сектори орқали кўпайтириш олимлар сафини тўлдиришнинг ягона манбаи 
ҳисобланади, бошқача айтганда, университетлар фан ва олий таълимнинг интеграциялашув 
майдончасига айланмоқда.Шу ўринда айтиш жоизки республикамизда улкан ишлар амалга 
оширилмоқда.Жумладан, «...илм-фан ва илмий фаолиятни молиялаштириш тизимини 
такомиллаштириш ҳамда молиялаштириш манбаларини диверсификациялаш борасида: 
-2025 йилга қадар илм-фанга йўналтириладиган жами маблағларнинг ялпи ички 
маҳсулотга нисбатан улушини 6 бараварга, 2030 йилгача эса 10 бараварга ошириш;
-2025 йилга қадар илм-фанни умумий молиялаштириш ҳажмида илмий-тадқиқот ва 
тажриба-конструкторлик ишларига хусусий сектор томонидан ажратиладиган маблағлар 
улушини амалдаги 8 фоиздан 20 фоизга, 2030 йилгача эса 30 фоизга етказиш;
-инновацион ишланмалар ва стартап лойиҳаларни молиялаштириш мақсадида хорижий 
етакчи инвестиция компаниялари билан ҳамкорликда 2021 йилда 2 та, 2025 йилда 10 та венчур 
жамғармаларини ташкил қилиш; 
в) юқори малакали илмий ва муҳандис кадрлар тайёрлаш ҳамда уларни илмий фаолиятга 
йўналтириш борасида:
-илмий ташкилотлар тадқиқотчиларининг ўртача ёшини 2025 йилга қадар 45 га, 2030 
йилгача эса 39 га етказиш; 
-2025 йилга қадар 39 ёшгача бўлган тадқиқотчиларнинг умумий сонида юқори малакали 
илмий ходимларнинг (фан номзоди, фалсафа ва фан докторлари) улушини 2 бараварга, 2030 
йилгача эса 3 бараварга ошириш;...» [2] 
Ёш олимларнинг ижтимоий мавқеини ўрганиш ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга, 
чунки бу марказий ва минтақавий даражаларда илмий-техник сиёсат самарадорлигининг 
кўрсаткичларидан биридир. Ушбу мақсад қуйидаги вазифаларни ҳал қилишни ўз ичига олади:
- "ёш олим" тушунчасига ойдинлик киритиш, ушбу гуруҳнинг ижтимоий хусусиятларини 

---

59 
ва уни ўрганишга услубий ёндашувларни аниқлаш; 
- ёш олимларнинг ижтимоий мавқеига таъсир кўрсатадиган фан ва олий таълим 
муассасаларидаги асосий тенденцияларни аниқлаш; 
- ресурсли ёндашув асосида ёш олимларнинг ижтимоий мавқеини шакллантириш 
омилларини аниқлаш; - ёш олимлар гуруҳига нисбатан мақомнинг мос келмаслигини ўрганиш 
методологиясини мослаштириш; 
Ёш олимларнинг ижтимоий ҳолати объектив (даромад, таълим даражаси) ва объектив-
субъектив (касбнинг обрўси, бошқарув қарорларини қабул қилиш қобилияти, индивидуал ва 
шахсий салоҳият, малака даражаси) омиллар билан белгиланади. Замонавий даврда ёш 
олимларнинг ижтимоий мавқеига таъсир кўрсатадиган энг муҳим омиллар объектив омиллар - 
ижтимоий-иқтисодий шароитлар, таълим ва илмий муассасаларнинг ҳолати, давлат илмий-
техник сиёсати, жамиятда ва минтақавий жамиятларда содир бўлаётган инновацион 
жараёнлардир. Ёшлар учун ҳаётдаги муваффақият кўрсаткичлари моддий фаровонликка 
эришиш, мартаба ўсиши ва қизиқарли ишларнинг мавжудлиги ҳисобланади. Бироқ, илмий 
мартаба танлаш мотивацияси таркибида асосан илмий фаолиятга қизиқиш, ишнинг ижодий 
хусусияти, интеллектуал салоҳиятни рўёбга чиқариш имконияти, яъни ёшларни илмга жалб 
қиладиган ва анъанавий равишда бир-бирига боғланмаган мотивлар даромад олиш билан 
устунлик қилади. Илмий-тадқиқот ва илмий фаолият улар томонидан ўзини ривожлантириш 
учун манба сифатида қабул қилинади, аксарият ҳолларда ўз-ўзини касбий амалга ошириш учун 
ягона имконият. Бу танловнинг тасодифий эмаслиги, унинг онгли ва ижодий, интеллектуал 
фаолиятга бўлган истаги билан шартли эканлигидан далолат беради. Ёш олимларнинг хулқ-
атворининг ижтимоий-психологик моделининг барқарорлиги ва тадқиқот ва академик соҳалар 
учун анъанавий амалиётларни сақлаб қолиш муайян ролларни бажариш имконияти 
(тадқиқотчи, ўқитувчи) сифатида қайд этилган. Бошқа томондан, ёшлар учун илмий фаолиятда 
юқори натижаларга эришиш ўз қадрини йўқотади, чунки бу маданий капитални моддий 
капиталга сармоя киритиш учун тез имконият яратмайди. Қизиқарли иш билан боғлиқ 
кутишларни ва профессионал ўзини англаш имкониятларини ҳақиқатга айлантиришнинг иложи 
йўқлиги ёш олимларнинг ўз ишларидан норозилигини олдиндан белгилаб беради. Aксарият ёш 
олимлар учун бу қизиқарли, ижодий иш, ўз интеллектуал салоҳиятини рўёбга чиқариш учун 
имкониятдир. Уларни университетда ишлашга ундайдиган асосий сабаблар - бу ишнинг 
мазмуни ва моҳиятидан қониқиш, эркин иш тартиби, тегишли касбий мартаба қуриш 
имконияти. Ёш олимларнинг мотивацион муносабатларини инобатга олган ҳолда, давлат 
илмий-техник сиёсатининг устувор йўналишларини шакллантиришда ёшларнинг илм-фан 
соҳасида касбий ўсиши, мартабасини ўсиши,малакаси ва натижалари даражасига мувофиқ 
моддий рағбатлантириш тамойилларини амалга оширишнинг самарали механизмларини ишлаб 
чиқиш зарур. Ёш олимнинг ижтимоий мавқеи кўп жиҳатдан махсус билимларнинг ҳажми ва 
сифати, интеллектуал меҳнат билан боғлиқ касб вакили сифатида ижтимоий ваколат даражаси 
билан белгиланади.Aхборот жамияти ривожланиши шароитида мавжуд бўлган билим модели, 
юқори интеллектуал гуруҳларнинг мавқеи ва малакасига талаблар ўзгариб бормоқда. Совет 
даврида давлат илм-фан ва техниканинг давлат устуворлигини таъминлайдиган, илмий-
тадқиқот ишларининг ягона буюртмачиси сифатида ишлаган, таркибида ишчининг касбий 
фаолиятини таъминлашга имкон берадиган таркиб, кўникма ва малакаларнинг ортиқча бўлиши 
билан ажралиб турарди. Ҳозирги вақтда билимлар тезда эскирмоқда, илм-фан ва таълимнинг 
мижозлари давлат билан бир қаторда бизнес тузилмалари, жамоат ташкилотлари, турли 
даражадаги 
инвесторлар(минтақадан 
халқаро 
даражагача),шунинг 
учун 
илмий 
жамоатчиликнинг ўзаро таъсирининг моҳияти ва бошқа мавзулар ўзгаради ва олимнинг мақоми 
кўплаб омиллар таъсирида бўлади.