Мақола ва тезислар номи

 
Foydalanilgan internet saytlari: 
1.https://ahlisunna.uz 
2.https://www.advantour.com 
3.https://uz.wikipedia.org 
4.https://www.qadriyat.uz 
 
 
ANTOPAMETRIK O’LCHOVLARIGA KO’RSATKICHLARGA SALBIY TA’SIR 
ETUVCHI OMILLAR 
Karimova M.L. 
Farg’ona jamoat salomatligi tibbiyor instituti Ilmiy bo’lim x
o
dimi 
Antropometrning kelib chiqishi yunoncha "antrhopos", ya'ni "odam", "metron" esa "o'lchov" 
degani Alphonse Bertilon hozirgi antropometrning ixtirochisi sifatida ko'rsatilishi mumkin u 
mahalliy hokimiyatga odamda mavjud bo'lgan jinoyatchilikni tanasining ayrim qismlarini o'lchash 
orqali va shu maqsad uchun maxsus vositalardan foydalangan holda topish g’oyasini beradi. Bu 
g'oyaning asosi butun dunyoda bir-biriga o'xshash odam yo'qligini ko'rsatish edi. Demak, u 
insonning yoshidan yoki boshqa birovga o'xshab ko'rinadigan moslamalaridan qatiy nazar, vaqt 
102
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Abu_Hafsi_Kabir 

---

366 
o'tishi bilan farq qilmaydigan qismlarni bosh (uzunlik va kenglik, quloq kengligi), tirsak uzunligi, 
qo'llar (halqa barmoq uzunligi), oyoqlar (chap oyoq va chap o'rta barmoq uzunligi) va balandlik, 
shuningdek yozuv tatuirovka, chandiqlar va boshqalar kabi alohida belgilarni o’lchashni 
o’ylaydi.Bu esa 
antropametriya ma’lumotlaridan foydalanib kriminalistikada jinoyatchilarni 
tavsiflash va aniqlashda juda kata ahamiyat kasb etdi. Bu esa jinoyatchilik olamini juda katta 
tartibga solishga yordam berdi 
Antropometriya 
antropologiyaning tekshirish usullaridan biri.
 
Antropologiya esa( antropo –odam yunon va logiya-ta’lmot) – odamning kelib chiqishi va 
evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bo‘lishi, odamning tana tuzilishidagi normal farq-tafovut, 
o‘zgaruvchanlik haqidagi fan. Antropologiyaga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari paydo 
bo‘lganiga qaramay, u fan sifatida faqat 19-asrning 2-yarmidan shakllana boshladi. 
Antropologiyaning muhim sohasi odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga taʼsir qiladigan 
fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni o‘rganadigan bo‘limi – „Odam biologiyasi“ degan 
umumiy nom bilan 20-asr o‘rtalaridan boshlab rivojlandi. Odamning paydo bo‘lishida faqat tabiat 
olamining qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim rol o‘ynagan. Odam paydo 
bo‘lgandan hozirgi holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning rivojlanish qonuniyati bilan 
chambarchas bog‘langan. Zamonaviy fan nuqtai nazaridan aytganda, Antropologiya quyidagi uchta 
katta bo‘limdan iborat: 1) odam morfologiyasi; 2) antropogenez; 3) irqshunoslik (etnik .) 
Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab 
o‘zgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod irqlarining kelib chiqish davri va sabablarini, 
ularning Yer yuziga tarqalishini izohlab, etnogenez muammolarini yechishga ham o‘z hissasini 
qo‘shadi. Marfalogiya odam organizmi a’zolarining hamma belgilari (uzunligi, eni, qalinligi, shakli, 
rangi va hokazo) o‘zgarib turishini miqdoriy tomondan tavsiflab beradi. Olingan ma’lumotlar 
organizmning ayrim bo‘laklari (bosh, bo‘yin, ko‘krak qafasi, qorin va chanoq qismlari, qo‘l va 
oyoqlar)ga taqqoslanib, o‘sishi yoki o‘zgarishi kuzatlb boriladi. Uzunlik, kenglik va burchak 
belgilari Antropametrik asboblari (uchi do‘mboq sirkul, sirg‘anuvchi sirkul, koordinatali sirkul, 
odam bo‘yini o‘lchovchi antropometr, burchakni o‘lchovchi goniometr va jag‘ni o‘lchovchi 
mandibulometr va hokazo) yordamida o‘lchanadi. Tana, ayniqsa bosh, yuz, burun, labning o‘lchash 
mumkin bo‘lmaydigan belgilari – rang va shakllari maxsus ishlab chiqilgan shkala va etalonlarga 
qarab aniqlashda foydalaniladi.Undan tashqari insoning salomatligin,kelajakda hafv tug’dirishi 
mumkin bo’lgan kassaliklarni pragnost qilishga imkoniyat yaratadi. 
odam shaklining tashqi 
ko‘rinishini aniqlovchi asosiy morfologik belgilarni ko‘rib chiqamiz. Bu belgilarning kattaligi, jins 
va yoshga qarab o‘zgaradi, o‘zgaruvchanlik faqatgina ba‘zi o‘lchamlardagina emas, balki 
mutanosiblik tiplarida va gavda tuzilishi tiplarida ham bo‘ladi.Agar rivojlanishni egri chizig’ 
meyoriy diyapazondan tashqarida bo’sa bu inson rivojlanishda yetishmovchilik yokiy ortiqchalik 
borligini anglatishi mumkin.Bunday holatlarda oziqlanishni kareksiya qilish yokiy meyoriy o’sishni 
taminlash uchun halaqit berayotgan boshqa sabablarni (yaniy kassalikni) aniqlash va bartaraf etish 
lozim Masalan istemol qilinadigan oziq –ovqat maxsulotlardagi o’zgarishla, ovqatlanish tezligi 
yokiy miqdorida o’zgarishlar bo’lishi mumkin. Bu borada hamshiralik ishi asoschilaridan biri 
Verjiniya Xendersen honim 1966-o’z modelini yaratib insonlar va xasta insonlarni 
biologik,psixologik va ijtimoyi extyojlarini qondirishga qaratgan.V.Xendrson nazaryasi Sharq 
tabobatinig durdona asarlarida ham o’z ifodasini topgan .Bu modulning 2- tamoili yetarli miqdorda 
taom va suyuqlik qabul qilishni nazarda tutadi va u haqida. Abu Bakr Robiyning ‘’Hdoyat al-
mutallimin fit-tib’’(Tabobatni o’rganuvchilar uchun qo’llanma kitob) nomli tibbiy asarining 
birinchi qismida ovqatlar va ichimliklar xaqida; Ali ibn Abbosning ‘’Kitob komil as-sinjat at- 
tibiya’’(Tabobat sanoatining komil kitobi)nomli asari amaliy qismining 8-maqolasida oziqlanish 
az’olari haqida ma’lumot bergan. Yusuf Harovining’’Risolayi maqul va mashrub’’(yeyiladigan va 
ichiladigan narsalar haqida risola ) nomli asari sog’liqni saqlash maqsatida ovqat va ichimliklarni 
istemol qilish qoidalarihamda inson sog’ligi ichimlik va ovqatga bog’liqligi bayon etilgan. Ali Ibn 
Hisomuddinning’’Risolt at-tibb at-tom lijami al-aqom’’(har xil kasalliklarga qarshi to’liq tibbiy 
risola) nomli asarida inson dori istemol qilishida , ovat yeyishda umuman har ishda mo’tadil 
o’rtacha yo’l tutishi kerakligi yozilgan.Bositxonning ‘’Favoid al-adiya’’nomli asarning 8-faslida 
ovqat yemoq va ichmoq hamda taomning ba’zi xillari haqida malumotlar berilgan. Uning ‘’Asrori 

---

367 
changol’’(Changol sirlari) ‘’asnovi’’asarida shunday deyilgan.’’Yorab nasibamni muzffar ayla, 
Medamni suv ila munavvar ayla’’. Ibn Kamolposhshoning ‘’Nigoriston’’ kitobida yeyish-yashash 
uchundir, yashash esa yeyish va o’z- o’zini g’aflatga solish uchun emas deyilgan. Ozgina ovqatga 
qanoat qilib yurgan kishi kam kasal bo’ladi . Qayum Nosriyning ‘’Favokih al-julaso’’ (Do’st 
bog’ining mevalari) nomli kitobida xazifa aytadi;(Kimning yeyishi oz bo’lsa,tanasi sog’ bo’lasdi, 
yana oz yegan odamdan salomatlik yuz o’girmaydi ),deb yozganlar ,(yaniykin ko’p ovqat istemol 
qilgan kishi turli kassaliklarga ko’p duchor bo’ladi. Bundan tashqari ,ovqatni ko’p yegan kishining 
dil ko’zi berkiladi, mulki esa xarop bo’ladi). Deb juda qimmatli ma’lumotlarni yozib 
qoldirganlar.Ota- bobolarimizning bu boradagi ayrim fikrlarini keltirdik holos.Yokiy insoning 
sog’lom bo’lishiga yordam beruvchi usullar ko’proq ruhiy qo’llab- quvatlash ,rag’batlantirish 
usullari, yokiy jismoniy faollikka ehtiyoj sezgan insoni jismoniy faolligini oshirishlarga muhtoj 
bo’ladi va bunday insonlarni tanlab ularga e’tiborni qaratish biz tibbiyot xodimlarining asosiy 
vazifalaridan biridir . Xilma-xillikni miqdoriy baholash uchun esa ma‘lumotlar miqdori bo‘lishi 
zarur. Bu ma‘lumotlar aholini ommaviy anketa so’rovi va instrumental tekshirishlar natijasida 
olindi.Unga ko’ra insonning tana tuzilishi irsiy omil, tashqi muhit omili va turliy kassaliklarning 
asaratlari ta’srda o’zgarishga yuz tutganligi aniqlandi. Izlanishlarimiz shuni ko’rsatdki . Bir xil 
hududa yashovchi va bir xil faoliyat bilan shug’illanuvch( o’rta yoshdagi) insonlarning 60% 
antopametrik o’lchovlardagi ko’rsatkichlari o’xshash . Ularning hayot tarzi, mexnat faoliyati juda 
bi-briga yaqin bo’lgan va tashqi muhit omili ham bir xil bo’lgan insonlardir. Bir xil hududa 
yashovchi va bir xil faoliyat bilan shug’illanuvch insonlarning 15% antopametrik o’lchovlardagi 
ko’rsatkichlari farqliy bu insonlar garmonalrining funksiyalari buzilishi natijasida(Akromegaliya 
,gigantizim,nanizm va semizlik ..) tana tuzlishi, ayrim organlarining xossalari va antropametrik 
ko’rsatkichlari o’zgarishi aniqlandi. Bir xil hududa yashovchi va bir xil faoliyat bilan 
shug’illanuvch insonlarning 5% antopametrik o’lchovlardagi ko’rsatkichlari farqliy bu insonlar 
nogarmonal (viruslar..)funksiyalarining buzilishi yaniy turli xil kassaliklar natijasida tana tuzlishi 
ayrim organlarining xossalari va antropametrik ko’rsatkichlari o’zgarishi aniqlandi. Bir xil hududa 
yashovchi va bir xil faoliyat bilan shug’illanuvch insonlarning 20% antopametrik o’lchovlardagi 
ko’rsatkichlari farqliy bu insonlar spontan hosil bo’luvchi turliy avariyalar va irsiy moilligi 
(qarindosh urug’lig)mavjud bo’lgan insonlarning antropametrik ko’rsatkichlari o’zgarishi aniqlandi. 
Bundan ko’rinib turibdikiy aholimizning ko’p qismi yaxshi sharoyitda istiqomad qilmoqda. Sababi 
tana vazni turli fakt omillari ta’sirida o’zgarishga uchragan yoki tana vazni yetishmovchiliklari 
mavjud bo’lgan insonlar guruhi (och qolayotgan insonlar) uchramadi.Insonlarning mexnat faoliyati 
o’z navbatida tana tuzilish bevosita emas bilvosita bog’liqligi diqatimizdan qochirmasligimiz 
kerak.Insoning rivojlanishida va parvarishida biologik,psihologik va ijtimoiy extiyojlarini 
qondirilishga qratishimiz zarur. 
Tibbiy Terminlar;
Antropometriya- kelib chiqishi yunoncha "antrhopos", ya'ni "odam", "metron" esa "o'lchov" 
degani ma’noni anglatadi .
Antropametr-odam bo’yini o’lchovchi asbob metr.
goniometr -burchakni o‘lchovchi asbob.
Mandibulometr-jag‘ni o‘lchovchi asbob. 
Antropologiya- esa( antropo –odam yunon va logiya-ta’lmot) – odamning kelib chiqishi va 
evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bo‘lishi, odamning tana tuzilishidagi normal farq-tafovut, 
o‘zgaruvchanlik haqidagi fan.
Morfologiya- odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi 
sharoitga qarab o‘zgarishini tushuntirib beruvchi fan. 
Irqshunoslik (etnik .) - Irqshunoslik odamzod irqlarining kelib chiqish davri va sabablarini 
o’rganadigan va o’tgatadigan fan.