Мақола ва тезислар номи

Батлимус ҳаким айтади: 
-Ақл рухсат берган ҳар бир иш хато бўлмайди. Ақлли киши диққат
билан киришади, тадбирли бўлади, ақлнинг маслаҳатидан чиқмайди. 
[ 6, 97-бет.] 
 
 
 
 
 
Авлоний “Ақл инсонларнинг пири комили, муршиди ягонасидур. Руҳ ишловчи, ақл 
бошловчидир...” 
Муаллиф ўз фикрини янада аниқроқ ва равшанроқ англатиш учун шундай муқояса 
келтиради: 
“Ҳайвонлар ўзларига бўлаклар тарафидан келадурғон зулм ва жабрларни шох, тиш, 
тумшуқ ва тирноқлар ила қайтарурлар. Лекин инсон... ақл ва идроки соясида ўзига 
келадургон зарар ва зулмлардан сақланур. Ер юзидаги ҳайвонларни асир қилуб, бўйнидан 
бойлаб, ипларининг учини қўлларига берган инсонларнинг ақлидур” [ 1, 255-бет.] 
Дарҳақиқат, табиатда жонзотларни кузатсангиз улар тарбиясида юқоридаги қайд 
этилган фикрларга гувоҳ бўласиз. Инсон боласи ақлини такомиллашуви билан “ақлий 
иммун”ни (ҳимояни) ҳосил қилади ва ўз ҳаётини пойдеворини мустаҳкамлайди. Аммо ақлни 
бойитиш Авлоний таъбири билан айтганда “фикрнинг қуввати, зийнати, кенглиги” таълим 
берувчига кўп жиҳатдан боғлиқ эканлиги баён қилинган. 
Авлоний ақлнинг илм ва тажриба соясида камол топишини айтади. Илм ҳам 
“инсонларнинг мадори ҳаёти, раҳбари нажоти”, борингки, “дунёнинг иззати”. У – “инсон 
учун ғоят олий ва муқаддас бир фазилат” дея эътироф этади.[ 1, 255-бет.] Бундай даражага 
эришишда эса муҳим шарт-шароит, чуқур таълим-тарбия услублари даркор. 
Авлонийнинг “Туркий гулистон ёхуд ахлоқ”ида тарбия ғояси яъни жисм, руҳ, ақл, илм 
сабоқлари мукаммал ахлоққа эга шахсни юзага келишига сабаб бўлади. Демак, ўқитувчи 
нафақат ўз фанини, ундан таълим-тарбия олаётган ўқувчи-ёшларни оила ва ижтимоий 
муҳити, жисмоний, руҳий, ақлий ҳолати, илм олишдаги самараси, ёки аксинча тўсиқ бўлувчи 
Бу сўз арабча бўлиб, у эс, ҳуш дегани. Инсон миясининг
дунёни акс эттириш ва шахснинг воқеликка
муносабатини бошқариб турадиган фаолияти; фикрлаш
қобилияти тушунчани билдиради. [ 4, 126-бет ] 
Илм
Бу арабча сўз бўлиб билим, фан, назария маъносини
билдиради. Ўқиш –ўрганиш ва тадқиқот, таҳлил этиш
билан эришиладиган билим; кўникма , маълумот демакдир.
[ 4, 195-бет] 
Ақл

---

186 
сабабларини билиши ва бартараф этиш йўлларини ўзлаштриши шарт саналади. Шундагина 
ўқитувчи ва ўқувчи ўртасида тушунмовчиликлар юзага келмайди.
Демак, тарбия концепсияси ўз ичига