Мақола ва тезислар номи

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Abdumo‘minov A.S, Abubakirova M.A. Yangilanayotgan jamiyatda yoshlarning ijtimoiy 
faolligi. Toshkent, 2020. 296-bet. 
2. Fayziyev J.B, Qalandarov Y.N. Atoqli adiblar va mutafakkirlarimiz ijodiy me’rosini 
yoshlar o‘rtasida targ‘ib qilish. Toshkent, 2016. 180-bet. 
GAMMA KVANTLAR HAMDA MODDANING O‘ZARO TASIRLASHUV 
JARAYONLARI 
Badalov Q.
 
SamDU doktoranti
Ibadov R. 
SamDU professori, f-m.,f.d.
Javkanov M. 
SamDU magistranti 
 
Gamma kvantlarni (fotonlarni) modda bilan o‘zaro tasirlashuv jarayonlarida gamma kvantlar 
dastasidagi intensivlik kamayadi. Bunga asosiy sabab gamma kvantlarning atomlar bilan o‘zaro 
tasirlashishi natijasidir. Gamma kvantlarning modda bilan o‘zaro tasirlashuvida ko‘pgina fizik 
jarayonlar kuzatilishi mumkin. Past energiyalarda fotoeffekt, Reley sochilishi, Kompton sochilishi, 
atom yadrosi maydonida juftlarning tug‘ilishi, atom elektronlarining maydonida juftlarning 
tug‘ilishi, yadroviy fotoyutilish, yuqori energiyalarda yadroviy reaksiyalar va yangi elementar 
zarralar hosil bo‘lish jariyonlari kuzatilishi mumkin. Bu jarayonlarning to‘liq effektiv kesimlari 
ushbu gamma kvantlar energiyalariga bog‘liq. Quydagi 1-rasmda energiyasi 10 eV dan 100 GeV 
gacha bo‘lgan fotonlarning Z=6 (Uglerod) Z=82 (Qo‘rg‘oshin) atomlarida yutilishi keltirilgan. 

---

192 
Bunda to‘liq kesimda barcha fizik jarayonlarning ulushlari 
fotoeffekt
, 
Reley sochilishi
, 
Kompton 
sochilishi
, 
atom yadrosi maydonida juftlarning tug‘ilishi
, 
atom elektronlarining maydonida 
juftlarning tug‘ilishi
va 
yadroviy foto yutilish
kesimlari ko‘rsatilgan: 
1-rasm. 
Energiyasi 10 eV dan 100 GeV gacha bo‘lgan fotonlarning uglerod (Z=6) va qo‘rg‘oshin 
(Z=82) bilan ta’sirlashuvidagi effektiv kesim. 
ph

-fotoeffekt effektiv kesimi, 
coh

-Releycha 
sochilish effektiv kesimi, 
C

-Komptoncha sochilish effektiv kesimi, 
np

-yadro maydonida juftlarni 
hosil bo‘lish effektiv kesimi, 
ep

-atomning elektronlar maydonida juftlarning hosil bo‘lish effektiv 
kesimi, 
GDR

- yadro fotoyutilishlariga asoslangan effektiv kesim [1]. 
Bu rasmdan ko‘rinadiki Uglerod uchun fotonlarning energiyasi 
dan kichik va 
Qo‘rg‘oshin uchun 
dan kichik bo‘lganda fotoeffekt effektiv kesimi maksimal bo‘ladi [1]. 
Atomlarda fotonning sochilishidagi to‘liq kesimga ushbu energiyalar diapazonida Reley sochilishi 
ham hissa qo‘shadi. Bu jarayonda gamma kvant elastik sochilib atomlarni uyg‘otmaydi va atomlar 
ionlashmaydi. Gamma kvantlarning energiyalari ushbu diapazondan katta bo‘lsa, fotonlar 
elektronlar bilan to‘qnashganda kogerent bo‘lmagan sochilish bo‘ladi bu esa Kompton effektidir. 
Agar 
kvantlarning energiyasi elektronning massasida 2 marta katta bo‘lsa 
elektron-pozitron juftlarining hosil bo‘lish ehtimoliyati mavjud bo‘ladi. Yadro 
maydonida juftlarning paydo bo‘lish kesimi fotonlarning energiyasi yuqori bo‘lganda ehtimoliyati 
katta bo‘ladi 1-rasmda atomning elektron maydonida juftlarni hosil bo‘lish kesimlari ham 
ko‘rsatilgan.