Мақола ва тезислар номи

 
 
260 Шамсутдинов Р. Саид Носирхонтўранинг қатағон қилиниши тарихидан лавҳа // Фарғона водийси 
тарихининг долзарб муаммолари (Республика илмий-амалий анжумани материаллари). – Наманган, 2018. – Б. 
157. 
261 Қозоқов Т. Носирхонтўра ва Фарғона жадидчилиги // Наманганлик маърифатпарварлар. – Наманган, 2018. 
– Б. 65-66. 
262 Қозоқов Т. Носирхонтўра ва Фарғона жадидчилиги // Наманганлик маърифатпарварлар. – Наманган, 2018. 
– Б. 65-66. 

---

844 
НАВОИЙ ВИЛОЯТИДА ЧОРВАЧИЛИК ТАРМОҚЛАРИНИ 
ҲУДУДИЙ ТАШКИЛ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ 
Худойбердиева И.А. 
Навоий давлат педагогика институти стажёр тадқиқотчи 
Комилова Н.Қ. 
Ўзбекистон Миллий университети профессор г.ф.д 
Жаҳон аҳолиси сони ўсиб бориши ва аҳоли озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талаби 
кундан кунга ортиб бориши натижасида, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш 
кенг йўлга қўйиш долзаб масала ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида 
“Қишлоқ хўжалиги ўзгартиришларни чуқурлаштириш ва қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришни 
изчил ривожлантириш, мамлакат озиқ-овқат хафсизлигини янада мустаҳкамлаш, экалогик 
тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш, аграр секторнинг экспорт салоҳиятини 
сезиларли даражада ошириш”[1] муҳим вазифалар ҳисобланади шу асносида 
мамлакатимизда аграр қишлоқ хўжалиги тармоқларини ривожланитириш, бу борада қишлоқ 
хўжалик маҳсулотларини этиштиришни, ишлаб чиқаришни юқори даражада ташкил этиш ва 
уларни давлат тамондан қўллаб-қувватлаш, ихтисослашувини такомиллаштиришга алоҳида 
эътибор қаратилмоқда. Шунинг учун ҳам ҳозирги вақтда сифатли, экалогик тоза 
маҳсулотларни этиштириш, кўпайтириш, чорвачилик тармоқларини жойлаштиришнинг 
ҳудудий жиҳатлари орқали қишлоқ жойларда ижтимоий соҳаларни яхшилаш янги иш 
ўринларини ташкил этиш ва аҳолини иш билан таъминлаш, ер ресурсларидан самарали 
фойдаланиш долзарб масалалардан ҳисобланади. 
Чорвачилик тармоқларини ҳудудий ташкил этиш ва такомиллаштиришнинг иқтисодий-
ижтимоий омилларини инобатга олган ҳолда ривожланиши, чорвачилик маҳсулотларини 
ҳудудий жиҳатдан ишлаб чиқаришни омиллар асосида жойлаштиришда
иқтисодий географик жиҳатдан: меҳнат ресурсларидан фойдаланишни ошириш, 
инноватсион технологиялар асосида ишлаб чиқаришни жорий этиш ҳамда ер, сув 
заҳираларидан оқилона фойдаланиш орқали мумомоларни ижобий ҳал этиш мумкин; 
ижтимоий географик жиҳатдан: Аҳолининг эҳтиёжлари ва истеъмол бозорида чорва 
маҳсулотларига бўлган талаби; 
бу омиллардан келиб чиқиб шун айтишимиз мумкинки Қишлоқ хўжалигида 
чорвачилик тармоқларини самарадорлигни ошириш орқали ва мазкур тармоқ ишлаб 
чиқаришнининг асосий воситаси-ер (яйлов), моддий-техника ва эм-хашак базаси, шунинг 
билан биргаликда тармоқни яхши тушунадиган малакали меҳнат ресурсларидан оқилона 
фойдаланиш талаб этади. Чорва турлари ва уларнинг зот таркиби, маҳсулдорлигини ва 
боқиш, купайтириш, сақлаш тизими албатта табиий шароитга боғлиқ, балки тармоқда амалга 
оширалаётган иқтисодий- ижтмоий тадбирларга ҳам боғлиқдир. Чорванинг маҳсулдорлиги 
меҳнат унумдорлиги табиий шароитлар қулай бўлган жойларда юқори бўлади.
Навоий вилояти қишлоқ хўжалиги чорвачиликка ихтисослашган ҳудуд ҳисобланади. 
Чунки “Вилоят умумий майдонининг 91,5 фоизини яйлов ва пичанзорлар, 1 фоизини 
ҳайдаладиган ерлар, 0,4 фоизини кўп йиллик дарахтлар ва 7,1 фоизини қишлоқ хўжалигига 
тегишли бўлмаган ерлар ташкил этади”[2]. Яйлов ва пичанзорлардан пода молларни ва 
отарларни озиқлантиришда фойдаланилади. Томди, Учқудуқ туманларида жами экин 
майдонларини 100 фоизинива Конимех туманида 99.5 фоизни яйлов ва пичанзорларлардан 
иборат. Яйлов ресурсларидан, пичанзорлардан подаларни, отарларни кўпайтириш 
орқалигина фойдаланишимиз мумкин.
“Навоий вилоят қишлоқ хўжалиги гўшт-жун чорвачилигига ихтисослашган бўлиб, 
чекка жанубда, катта марказий ва шимолий ҳудудлари эса экстенсив, ҳақиқий чўл 
ҳудудларига хос яйлов чорвачилгига эга”[3] Бу мақолада биз Навоий вилоятининг 8 та 
туманлари (Кармана, Конимех, Қизилтепа, Томди, Хатирчи, Учқудуқ, Навбаҳор ва Нурота) 
ва 2 та шаҳри (Навоий ва Зарафшон)лари мисолида 2000-2020 йиллар давомида йирик шохли 

---

845 
қорамоллар сонини ҳудудлар кесимида таҳлил қилдик. Бу таҳлил орқали ҳар бир ҳудуд 
кесимида келтирилган йиллар давомидаги ўзгаришларни ўрганишга эришдик. Ҳудудлар 
кесимида қайси туманда энг кўп етиштирилганиги, ва қайси туманлар қолганларига нисбатан 
қолоқ эканлигини кўришимиз мумкин. Шу билан бир қаторда, энг самарали ўсиш бўлган 
йилларни таҳлил этдик.
1-расмда 2000-2020 йиллар оралиғида Навоий вилоятида йирик шохли қорамоллар бош 
сонини туманлар кесимида таъсвирланган.
1-расм 
Расм вилоят статистика бош бошқармаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан 
тайёрланди. 
Расмда кўриниб турганидек Хатирчи ва Қизилтепа туманлари йирик шохли моллар 
сони бўйича энг йўқори кўрсаткичга эга ва шу билан биргаликда гўшт-сут маҳсулотларини 
етиштириш бўйича етакчилик қилади. 2000-2020 йиллар оралиғида Хатирчи, Қизилтепа, 
Навбаҳор, Кармана туманларида йиллар мобайнида йирик шохли қорамолларнинг сонини 
ошиб боришини кўришимиз мумкин. Томди, Учқудуқ туманлари ва Зарафшон шаҳрида эса 
охирги беш йилликда кескин ўсишни кўришимиз мумкин. Конимех Томди, Учқудуқ 
туманлари ва Навоий ва Зарафшон шаҳарларида эса йирик шоҳли қорамоллар сони бўйича 
интенсив қишлоқ хўжалиги ривожланган ҳудудларга нисбатан кам даражада шаклланган. 
Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг асосий қисми яйлов ва пичанзорлардан 
ташкил топган марказий ва шимолий ҳудудларидан Конимех, Томди, Учқудуқ туманларида 
чорвачилик тармоғининг энг сердаромад соҳаси ҳисобланадиган қоракўлчилик тармоғи 
бошқа чорвачилик тармоқларига нисбатан яхши яхши шаклланган. 
2-расмда 2000-2020 йиллар оралиғида Навоий вилоятида қоракўл қўйлар бош сони бош 
сони туманлар кесимида таъсвирланган.

---

846 
2- расм 
Расм вилоят статистика бош бошқармаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан 
тайёрланди. 
Вилоят қоракўл тери ишлаб чиқариш ва уни экспорт қилиш бўйича ўзининг 
салоҳиятига эга бўлган қоракўлчилик тармогини туманлар кесимда таҳлил қиладиган бўлсак 
2-расмдан кўриниб турибдики йиллар мобайнида ўсишни ва камайганлигини кўришимиз 
мумкин.
Бу таҳлиллар натижасида вилоятда чорвачилик тармоғининг энг асосий турларидан 
қорамолчиликни ва қоракўлчилик тармоқларини янада шакллантириш ва ривожлантириш 
учун таклиф ва тавсиялар бериб ўтамиз. 
Чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва тармоқни 
ривожлантириш учун: 
1. Чорвачилик тармоғини равожланиши учун ҳудуднинг табиий муҳит омиллари ва 
иқтисодий омилларини ҳисобга олган ҳолда жойлаштириш ва ихтисослаштириш. 
2. Озуқа базасини, сув таминотини мустаҳкамлаш ва такомилаштириш. 
3. Тармоқни айни вақтдаги ривожланганлик, самарадорлик даражасини ўрганиш ва 
ўрганиш орқали таҳлил қилиш натижасида таклиф тавсиялар бериш. 
4. Ҳудуддаги яйлов ҳосилдорлигини ошириш, янги сув манбаларини излаб топпиш ва 
янги қудуқлар қазиш 
5.Чорвачилик тармоқларини ва қоракўлчилик соҳасини яхши биладиган малакали 
кадрлар тайёрлаш. 
6.Чорвачилик маҳсулотларини қайта ишлаш тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун 
замонавий технологиялар мавжуд корхоналарни ташкил этиш. 
7.Қиш мавсуми учун ем-ҳашак базасини мустаҳкамлаш. 
Навоий вилоятида қоракўлчиликни иқтисодий-географик жиҳатдан ривожлантириш: 
Чўл ва чалачўл ҳудудларида яшовчи вилоят аҳолисини иш билан таъминлайди, Аҳоли учун 
зарур бўлган жун, гўшт-сут маҳсулотлар таъминотини яхшилайди, Республикада экспорт 
салоҳияти ортиш натижасида давлат буджетига ижобий таъсир кўрсатади.