Мақола ва тезислар номи

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.Бобожонова Н. Аҳолининг миллий таркибининг ўзгаришига миграция жараёнларининг 
таъсири. Ижтимоий фикр,инсон ҳуқуқлари. №165 .2014. 
2.Солиев А., Таштаева С., Мавлонов А. Жаҳон урбанизацияси ва унинг Ўзбекистондаги 
хусусиятлари. ЎзГЖ Ахбороти. 26-ж. - Т.: ЎзМУ, 2005. -Б. 61 – 64. 
Интернет сайтлари: 
3.http://www.lex.uz 
4.http://www.demoscope.ru/ 
5.www.stat.uz/ 
 
 
BOSHLANG’ICH SINF O’QUVCHILARDA 
SHAXMAT O’YININI RIVOJLANTIRISH 
Xoliqov U.Q. 
Guliston davlat unversiteti
Annotatsiya: 
Maqolada boshlang’ich sinf o’quvchilarni shaxmatni o'rgatishda O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining qarorlarini amalga oshirilganda boshlang’ich sinf o’quvchilar 
shaxmat o’rganish orqali mantiqiy fiklash ham shaxsiy sifatlarini shaklantiradi, shaxmat 
o’yinlaridan foydalanish orqali ularning diqqat, idroki, tafakkuri, xotirasi va mantiqiy fikrlashini 
o’stiradi va rivojlantirishiga bag’ishlangan bo’lib, unda shaxmat o’yinini o’rgatshi usullari, 
yo’llari va samaradorligi haqida. 
Kalit so’zlar:
boshlang’ich sinf o’quvchilar, shaxmat o’yin, idroki, tafakkuri, xotirasi, 
mantiqiy, diqqat, shaxsiy sifatlarini. 
Mamlakatimizda shaxmatni aholi o’rtasida keng targ’ib qilish va uni ommaviy sport turiga 
aylantirish, o’sib kelayotgan yosh avlodning intellektual va madaniy rivojlanishi uchun zarur shart-
sharoitlar yaratish, yuqori iqtidorga ega bo’lgan yoshlarni tanlash, saralab olish va ularni 
professional shaxmatchilar va xalqaro grossmeysterlar sifatida tayyorlash tizimini yo’lga qo’yildi. 
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 9-avgustdagi “O’zbekiston Respublikasida 
shaxmatni rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PQ-3906 sonli qaroriga 
muvofiq maktab dasturlari doirasida 150 ta umum ta’lim maktablarining o’quvchilarini tajriba 
tariqasida shaxmatga o’qitishni tashkil etish vazifasi belgilangan edi.
Bugungi kunda 150 ta umumiy o’rta ta’lim maktabida boshlang’ich sinflar uchun shaxmat 
bo’yicha sinflar ochilib, 12 138 nafar o’quvchi qamrab olindi. Shuningdek 254 ta bolalar-o’smirlar 
sport maktablarida shaxmat bo’yicha 594 ta sektsiyalar faoliyat yuritib, shug’ullanuvchilar soni 8 
122 tani tashkil qiladi. 
Shaxmat bilan professional darajada shug’ullanuvchilar soni 3 154 (ayollar 580) nafarni 
tashkil etadi. 
Xalqaro shaxmat federatsiyasi (FIDE) reytingida O’zbekiston 162 ta davlatlar ichida 30-
o’rinni egallab, mamlakatimizda eng yuqori shaxmat unvoni — xalqaro grossmeysterlar soni 22 
tani tashkil qiladi. 
O’zbekiston va boshqa 22 ta mamlakat tashabbusi bilan 2019-yil 2-dekabr kuni Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining shaxmatni rivojlantirish bo’yicha maxsus 
rezolyutsiyasi qabul qilindi va unga muvofiq 20-iyul "Butunjahon shaxmat" kuni deb e’lon qilindi. 

---

834 
Shaxmatchilarimiz 2018 yildagi O’smirlar o’rtasida butunjahon shaxmat olimpiadasida ilk bor 
umumjamoa hisobida birinchi o’rinni qo’lga kiritdi, yosh toifalari bo’yicha Jahon va Osiyo 
chempionatlarida shohsupaning yuqori o’rinlarida joy oldi. 
Shaxmat sohasi rivojlangan xorijiy davlatlar tajribasi tahlil qilinganda, aksariyat hollarda, 
yoshlarni maktab davridanoq shaxmatchi sifatida tayyorlash orqali professional va kuchli 
shaxmatchi bo’lib etishish tizimi shakllanganligini ko’rishimiz mumkin. 
Shaxmatning bugungi rivojlanish tendentsiyasi unga faqatgina ommalashgan sport turi 
sifatida emas, balki mamlakat aholisi, ayniqsa, yoshlarni intellektual salohiyatini oshiruvchi, 
fikrlash va qaror qabul qilish ko’nikmalari, ruhiy-ma’naviy jihatdan ona Vatanga sadoqat 
tuyg’ularini shakllantiruvchi noyob vosita sifatida e’tibor qaratishni taqozo etmoqda. 
Shu bilan birga, mamlakatda shaxmatni jadal rivojlantirish uchun iqtidorli bolalar va 
o’smirlarni tanlash va saralab olish (selektsiya), shaxmat sohasida yuqori malakali sport 
menejerlarini tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish zarur, murabbiylarni munosib 
rag’batlantirish, ular uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, shaxmat infratuzilmasini shakllantirish 
lozim. 
2021-yil 14-yanvarda “Shaxmatni yanada rivojlantirish va ommaviylashtirish hamda 
shaxmatchilarni tayyorlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” Prezident qarori 
qabul qilindi. 
Shu qaror, 150 ta umumiy o’rta ta’lim maktablarining o’quvchilarini tajriba tariqasida 
shaxmatga o’qitishni tashkil qilish amaliyoti kengaytirilib, yana qo’shimcha 150 ta maktab (shu 
jumladan, Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlarda (Toshkent viloyatidan tashqari) 10 tadan, 
Toshkent viloyati va Toshkent shahrida 15 tadan maktab) shaxmatga ixtisoslashtiriladi; tegishli 1 
000 ta umumiy o’rta ta’lim maktabida 2, 3 va 4-sinf o’quvchilarini “Jismoniy tarbiya” fani 
doirasida 18 soatlik reja asosida shaxmatga o’qitish yo’lga qo’yiladi hamda ularga metodik yordam 
ko’rsatiladi qolgan barcha maktablarning 2, 3 va 4-sinf o’quvchilari “Jismoniy tarbiya” fani 
doirasida shaxmatga o’qitilish belgilandi. 
«Maktabda shaxmat» loyihasini amalga oshirish, uning doirasida umumiy o’rta ta’lim 
maktablarida boshlang’ich sinflar o’quvchilari uchun shaxmatga o’qitish tizimini yanada 
rivojlantirish orqali qamrovni yilma-yil oshirib borish, o’quvchilar va maktablar o’rtasida turnirlar 
o’tkazish; 
bolalar va o’smirlarning shaxmat bilan shug’ullanishga qiziqishini oshirish, uni 
ommaviylashtirish, bu borada ta’lim muassasalari, mahalla va tashkilotlarda shaxmat bo’yicha 
musobaqalarni muntazam ravishda tashkil etish; 
yuqori iqtidorga ega bo’lgan yosh shaxmatchilarni tanlash va saralab olish (selektsiya) 
tizimini tubdan takomillashtirish, ularni bosqichma-bosqich tayyorgarlikdan o’tkazib borish orqali 
professional shaxmatchilar va xalqaro grossmeyster bo’lib yetishishini ta’minlash, shuningdek, 
imkoniyati cheklangan shaxmatchilarni qo’llab-quvvatlash; 
shaxmat infratuzilmasini yanada rivojlantirish hamda xalqaro talablarga moslashtirish, 
bolalar-o’smirlar shaxmat maktablarini, shu jumladan davlat-xususiy sheriklik asosida tashkil 
qilish; 
shaxmat sohasida malakali mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash, malakasini oshirish, 
tanlab olish va rivojlantirishga ilg’or ilmiy-metodik hamda innovatsion texnologiyalarni joriy etish; 
shaxmat bo’yicha respublika hamda xalqaro musobaqalar va olimpiadalar g’oliblari, xalqaro 
grossmeyster, xalqaro toifadagi sport ustasi, xalqaro unvonlarga ega bo’lgan trenerlar va hakamlar 
unvonlarini qo’lga kiritgan shaxmatchilarni pul mukofotlari bilan taqdirlash; 
shaxmatni intellektual sport turi sifatida keng yoritish hamda targ’ib qilish ishlarini 
tashkillashtirish, shuningdek, shaxmat bo’yicha O’zbekiston terma jamoasi a’zolarining xalqaro 
shaxmat musobaqalarida ishtirok etishini ta’minlash. 
2021-yil 1-martdan boshlab umumiy o’rta ta’lim maktabi «Jismoniy tarbiya» fani 
o’qituvchilari (o’qituvchi-trenerlar)ning shaxmat bo’yicha malakasini oshirish choralarini ko’rish; 
2021-yildan boshlab har yili bir oy davomida umumiy o’rta ta’lim maktablarida shaxmat 
bo’yicha viloyat, respublika va xalqaro musobaqalar g’oliblari, xalqaro grossmeyster, xalqaro 

---

835 
toifadagi sport ustasi, xalqaro unvonlarga ega bo’lgan trenerlar va hakamlarni jalb qilgan holda 
«Shaxmat oyligini» tashkil etish; 
2021 yildan boshlab har yili umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilari o’rtasida shaxmat 
bo’yicha jamoaviy «Shohruh» turnirini tashkil etsin umumiy o’rta ta’lim maktablari o’quvchilari va 
«Jismoniy tarbiya» fani o’qituvchilari o’rtasida har yili shaxmat bo’yicha respublika birinchiligini 
o’tkazish 
Shaxmat o’yini boshlang’ich sinf o’quvchilarning xotirasini kuchaytirishda, fikrlashdagi 
parishonxotirlikni yo’qotishda muhim omil vazifasini bajaradi. Yuqorida bildirilgan fikrlar 
boshlang’ich sinf o’quvchilarni ijtimoiy taraqqiyotga mos holda tarbiyalash, ularning ongi, 
tafakkuri va dunyoqarashini zamon talablari darajasida shakllantirish borasida bir qancha olimlar 
o’z tadqiqot ishlarida ilmiy asoslangan fikrlarini bayon qilishgan. Ularga tayangan holda, biz 
boshlang’ich sinf o’quvchilarda shaxmat o’yinlarini tashkil qilish yuzasidan quyidagi tavsiyalarni 
ishlab chiqdik: 
-shaxmat o’yinlari asosida boshlang’ich sinf o’quvchilarning mantiqiy fikrlash, aqliy 
qobiliyatlarini rivojlantirish tizimini ishlab chiqishda milliy metodologik, tarixiy va mantiqiy 
ilmlarga tayanish; 
-boshlang’ich sinf o’quvchilarda shaxmat o’yinlaridan foydalanish asosida mantiqiy fikrlash 
qobiliyatlarini rivojlantirishda nisbatan yangicha yondashishni qaror toptirish; 
-amaliy va nazariy mashg’ulotlarda shaxmat o’yinlarining o’rni va mavqeini belgilash; 
-boshlang’ich sinf o’quvchilarda shaxmat o’yinlaridan foydalanish asosida mantiqiy fikrlash 
qobiliyatlarini rivojlantirishning zamonaviy shakllari va tamoyillarini ishlab chiqish; 
-maktab yoshlari orasida har yili shaxmat bo’yicha maktab, tuman, viloyat, respublika 
an’anaviy musobaqalarini o’tkazish; 
-iqtidorli, mantiqiy fikrlaydigan bolalar orasidan respublika shaxmat maktabi tashkil etish 
chora va tavsiyalarini bildirmoqchimiz. 
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, shaxmat o’yini boshlang’ich sinf o’quvchilarning aqlini 
o’stirish barobarida, mustaqil, har tomonlama to’g’ri, mantiqiy fikrlashga o’rgatishda ulkan 
imkoniyalarga ega deb hisoblaymiz. Shaxmat boshlang’ich sinf o’quvchilarni axloqiy, ruhiy, 
ma’navnviy jihatdan sog’ligini ta’minlaydi. Shaxmat o’quvchi-yoshlarning fanlarni a’lo darajada 
o’zlashtirishga yo’l ochib beradi. Shaxmat o’ynash qabiliyati shakllangan bola hech qachon yomon 
yo’lga kirmaydi, shundan komillikka intilib yashashga o’rganadi.