Мақола ва тезислар номи

Литература: 
1. Адамар Ж. Задача Коши для линейных уравнений с частными производными 
гиперболического типа. – М.: Наука, 1978. – С. 38-70.
2. Лаврентьев М.М. О некоторых некорректных задачах математической физики. – 
Новосибирск: ВЦ СО АН СССР, 1962. –92 с. 
3. Берс А., Джон Ф., Шехтер М. Уравнения с частными производными. –М.: Мир, 1966.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

670 
NEFT VA NEFT MAHSULOTLARIDAN AJRATIB OLINADIGAN AROMATIK 
UGLEVADARODLAR XOSSALARI 
Safarov N.O. 
O’zbekiston Milliy Universiteting talabasi
 
Tayanch so’zlar: 
uglevodorodlar, aromatik, neft, benzinlar.
Hozirgi kunda dunyo iqtisodiyotining bo’linmas bir bo’lagi neft va neft mahsulotlaridir. 
Ulardan ajratib olinadigan har qanday mahsulot dunyo bozorida yetakchi o’rinda turadi. Jumladan 
neft tarkibidagi aromatik uglevadorodlardan ajratib olinadigan mahsulotlar ham. Bu mahsulotlarni 
ajratib olishda zamonaviy textalogiyalardan foydalanish bir muncha samarali bo’ladi. 
Hozirda aromatik uglevadarodlarning qo’llanilishi. Benzol qatori hamma eng oddiy aromatik 
uglevadarodlari qashshoq va ayniqsa boy aralashmalarda ishlaganda detanatsiyaga qarshi kata 
turg’unlikka egadirlar.Ularning oktan sonlari 100 ga yaqin yoki hatto undan ham yuqori,sortliligi 
esa 200 dan ortiqdir.Yon zanjirlarning,ayniqsa tarmoqlarining mavjudligi boy aralashmada 
detanatsiyaga turg’unlikni yanada ko’proq oshiriladi.Bundan o-kisilol mustasnodir.Qashshoq 
aralashmalarda ishlanganda aromatik uglevadarodlarning TEK ga ta’sirchanligi juda pastdir.Bu 
natija masalan,benzolni alanga oldi oksidlanish sharoitlarida umuman peroksidlar hosil qilmasligi 
holati bilan tushuntirilishi mumkin.Hozirgi vaqtda aromatik uglevadarodlar va aromatlashtirilgan 
benzinlar tarmoqlangan tuzilishli alkanlar bilan bir qatorda yuqorli sortli benzinlarning eng yaxshi 
komponentlaridir.XX asr yakuniga kelib aromatlashtirish yo’llari bilan avtomabil parkining yuqori 
oktanli benzinlar bilan taminlash muammosi yechilgan.Aviatsion benzinlarning eng yaxshi sortlari 
ham o’z tarkiblarida aromatic uglevadarodlarning maksimal miqdori 40% bilan chegaralanganligi 
wslatib o’tish lozim;bu aromatlashtirilgan yonilg’I yonishining umumiy haroratini oshirish qobilyati 
bilan bog’liqdir,natijada dvigatelning issiqlik kuchlanishligini oshishiga olib keladi.Undan 
tashqari,benzinning gigrosikopikligi ham oshadi. 
Benzinlar detanatsiyaga turg’unlik ko’rsatkichlari ularni bosh sifat xarakteristikalaridir. 
Shuning uchun ushbu ko’rsatkichlarni miqdoran normallashtirilgan qiymatlari, hattoki benzinlar 
sortini markalanishinida o’z ifodasini topgan. Masalan,avtomobil benzinlari –A-72,A-76 da 
raqamlar motor usuli bilan aniqlangan oktan sonini belgilaydi. 
Uglevadarodlarda oktan sonlarini quyidagi formula bilan topiladi. 
X=100C-y(100-a)/a bu yerda :x-aralashtirish oktan soni
y-etanol yonilg’I oktan soni
a-sinalayotgan yonilg’i aralashmadagi miqdordi
C-aralashma oktan soni 
Arenlarning fizik xossalari. 
Arenlar alkanlar va sikloalkanlarga nisbatan yuqoriroq zichlik va sindirish ko’rsatkichlariga 
egadir.Arenlar polyar absorbentlar tomonidan yaxshi yutiladilar.Ko’pchilik polyar erituvchilarda 
tanlab eriydilar .Arenlarni erish harorati nafaqat ularning molekulyar massasiga molekulalarni 
formasiga ham bog’liqdir.Masalan,ksilol izomerlaridan eng simmetrigi bo’lgan para-ksilol eng 
yuqori kiristallanish haroratiga ega.Durol kamroq simmetrikga ega bo’lgan tetrametilbenzollarga 
nisbatan anchagina yuqori haroratga eriydi.
Arenlarning kimyoviy xossalari. 
Aromatik uglevadorodlarning birinchi vakili benzol bolib,unung kimyoviy xususiyati 
to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlardan tubdan farq qiladi.Bu uglevodorodlar to’yingan 
Uglevadarodlar 
p-kg/m3 
t-qaynash C* 
t-kiristal Oktan soni 
Benzol 
879 
80,1 
-5,52 
106 
Toluol 
866,9 
110,6 
-95 
105 
o-Ksilol 
880,2 
144,4 
-25,2 
100 
m-Ksilol 
864,2 
139,1 
-47,9 
103 
p-Ksilol 
861 
138,4 
-13,3 
103 

---

671 
uglevodorodlardan vodorod atomi 8taga kam bo’lib to’yinmaga uglevodorodlar kabi birikish 
reaksiyasiga kirishsa kerak,deb taxmin qilingan edi.Ammo oddiy sharoitda bromli suv va kaliy 
permanganate eritmasining rangi benzol ta’sirida o’zgarmaydi.Demak,aromatick uglevodorodlarga 
birikish reaksiyasidan ko’ra,o’rin olish reaksiyasi xarakterlidir.Umuman,aromatik uglevodorodlar 
bilan boradigan reasiyalarni uch tipga bo’lish mumkin:o’rin olish,birikish va oksidlash reaksiyalari. 
Ishlatilishi. 
Benzol va uning gomologlaridan sanoatda plastmassalar,bo’yoqlar,dorilar,portlovchi 
moddalar,erituvchilar,lavsan tolalar va o’simliklarning zararkunandalarga qarshi ishlatiladigan 
moddalar olinadi. 
Xulosa.Arenlar aromatik uglevodorodlar alkanlar va sikloalkanlarga nisbatan neft tarkibida 
kamroq miqdorda uchraydi.Turli neftlarda ushbu uglevodorodlarning umumiy miqdori turlicha 
bo’lib 10-20% massaviyni tashkil qiladi.Aromatik neftlarda,masalan,Chussov neftida uning miqdori 
35 va undan ortiqn foizini tashkil qiladi.Ushbu sinf uglevodorodlari neftdan benzol va uning 
gomologlari hamda bi- va polisiklik birikmalar hosilalari holida mavjud.Hozirgi kunda 
respublikamizda o’rta osiyo davlatlari tan olga gazni qayta ishlash va neftdan keying mahsulotlarni 
ajratib olish zavodlari mavjudligi quvonarli hol.Ayniqsa qo’shni davlatlar bilan hamkorlikda 
qurilayotgan GTL gazni qayta ishlash zavodidan katta miqdorda ajratib olinadigan organik 
moddalardan turli xil mahsulotlar sintezi ichki va tashqi iqtisodiyotni yaxshilashga yordam 
beradi.Neftdan eng kop miqdorda toyingan uglevodorodlar ajratib olinadi.Masalan bir metan 
misolida korsak uni yuqori haroratda qizdirib atsitelin olinsa,atsitilenni trimerlab bu maqolada 
ko’rgan benzol olinadi.Agarda biz ham manashu texnalogiyalarni va katta summa evaziga olib 
kelinadigan katalizatorlarni ozimiz ishlab chiqarsak biz ham yetakchi davlatlar qatoriga qo’shilsak 
bo’ladi.Bu uchun hozirda o’qib tehsil oladigan kadrlarni oqitishga katta etibor berish lozim.