Мақола ва тезислар номи

Фойдаланилган адабиётлар: 
1.Тўхтаев А., Ҳамидов А. “Экология асослари ва табиатни муҳофаза қилиш”. - Тошкент: 
“Ўқитувчи”, 1994. Б.260. 
2.Шодиметов Ю.Ш. “Ижтимоий экологияга кириш”. 1 қисм. – Тошкент: “Ўқитувчи”, 
1994. – Б.123. 
3.Турдиқулов Э. О. “Инсон ва ҳаво”. Ўқитувчилар учун қўлланма. Тошкент. “Ёзувчи”. 
2002. Б.34. 
4.Бухарева Л. Н. “Интеграция учебних занятий в началной школе на краеведеческой 
основе” (началная школа 1991г №8).С.266. 
5.Колягин Ю.М., Алексеенко О.Ж. “Интегратсия школного обучения”. // Нач.школа.-
1990, № 9. С.136.
6.Мавлонова Р., Раҳматқулова Н., “Бошланғич таълимни интеграциялаш”. Тошкент. 
2011. Б.182. 
7.Омонов Ҳ.Т. “Оламнинг умумий илмий манзарасини яратишда фанлар интеграцияси ва 
дифференциациясининг роли” // Таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. -2007. - № 
3. Б.437. 
ZAMONAVIY SHAHARSOZLIKDA BIONIK SHAKLLARNI QO'LLASH PRINTSIPLARI 
Dotsent Balgaev A., 
Salohutdinova M. 
Samarqand davlat arxitektura-qurilish instituti magistranti
Sayyoradagi resurslar tezda tugab bormoqda. Shaharsoz me'morlar, neftni qayta ishlash 
mahsulotlari va gazdan foydalanishni talab qilmaydigan loyihalar ustida faol ishlamoqda. Ular 
quyosh panellari, yomg'ir suvi kollektorlari, yashil maydonlarga ega funktsional terrasalardan, 
tabiiy yorug'likdan va shamollatishdan foydalanishni taklif qilmoqdalar. 
Kelajak organik arxitekturasi hayoliy narsa kabi ko'rinadi. Ayni paytda, bu kontseptsiya bir 
asrdan ko'proq vaqt davomida mavjud bo'lib, hatto ba'zi bir dunyoga mashhur yodgorliklar, 
masalan, Eyfel minorasi, "me'moriy bionika" bilan bog'liq. 
1.Eyfel minorasi 
Bionik shaharlarda qo'llaniladigan "me'moriy bionika" 
atamasi ilk bor amerikalik me'mor Lui Sallivan tomonidan 1890-
yillarda evolyutsion biologiya qoidalariga asoslanib shakllangan. 
Yo'nalish keyinchalik - 1920-1950 yillarda rasmiylashtirildi. U 
o'tgan asrning G'arb me'morchiligi rivojiga ulkan hissa qo'shgan 
novator Sallivanning shogirdi Frank Lloyd Rayt tomonidan 
ishlab chiqilgan. 
Umuman aytganda, shaharsozlikdagi organik me'morchilik 
- bu tirik tabiatni tashkil qilish va ishlash printsiplarini - 
bionikani amaliy qo'llash to'g'risidagi katta fanning bir qismidir. 
«Bionika insonga qanday tabiiy jarayonlar yoki tuzilmalar yangi 
imkoniyatlar berishi, energiya yo'qotishlarini kamaytirishi, turli 
ko'rsatkichlarni yaxshilashi va yoki narsalarning atrof muhitga 
moslashuvchanligini o'rganadi. Bugungi kunda "bionik" 
binolarni loyihalashda tirik organizmlarning simmetriyasi, 
mutanosiblik uyg'unligi, mexanik stressga chidamliligi va 
chig'anoqlarning mustahkamligi kabi xususiyatlari qo'llaniladi. 
Konstruktiv "tabiiy g'oyalar" dan foydalanishning asosiy maqsadi moddiy tejamkorlik va energiya 
tejash, kuchni oshirishdir. Shaharsozlik bionikasi atrof-muhit muammolari bilan bog'liq - bu 
resurslarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish va atrof-muhitga salbiy ta'sirini kamaytirish va 

---

659 
samarali muhandislik tizimlarini yaratishdir. Shu ma'noda, "yashil" yoki barqaror qurilish ham 
bionikaning namoyishi (energiya va resurslardan tejamli binolarni yaratish) deb hisoblanishi 
mumkin. 
Arxitektura bionikasi tamoyillari orasida binolarning atrof-muhit bilan uyg'un kombinatsiyasi 
hali ham mashhur. Me'moriy yechimlarning soddaligi, geometrik shakllardan voz kechish va 
ko'plab to'qimalarni aralashtirish ham bir xil darajada muhimdir. Uyg'unlik, maksimal 
funktsionallik-bionika inshooti uchun zaruriy shartlardir. Qoida tariqasida, ichkaridan bunday 
binolar och ranglarda bezatilgan, bezakda ko'plab tabiiy materiallar ishlatiladi.
Bugungi kunda arxitektura va shaharsozlikdagi bionika ikkita asosiy yo'nalishni o'z ichiga 
oladi. Birinchisi, tabiiy to'qimalar - o'simlik va hayvonlarning xususiyatlariga ega bo'lgan 
materiallar (biomateriallar) yordamida qurilish. Biomateriallar ilmi hal qiladigan asosiy vazifalar 
nafaqat "yashil" qurilish, balki me'moriy inshootlarning mustahkamligi va mustahkamligini 
oshirishdir. 
Ikkinchisi, yangi tuzilmalarni yaratishdir, ular organizmlarning ishlashi va tuzilishi tamoyiliga 
asoslangan (biotektonika). Sayyoramizdagi har qanday tirik jonzot atrof muhitga ideal tarzda 
moslangan mukammal tizimdir. Tabiat ushbu mexanizmlarni milliardlab yillar davomida ishlab 
chiqmoqda. Endi olimlar va me'morlar uning "tajribasidan" insoniyat manfaati uchun foydalanish 
maqsadini ko`zda tutmoqda. 
Masalan, ushbu sohadagi ancha istiqbolli yo'nalishlardan biri bu chuqur dengiz mollyuskalari, 
chig'anoqlarini asosida qatlamli inshootlarni qurish printsipi yaratishdir. Ular bir-biri bilan almashib 
turadigan yumshoq va qattiq plitalardan iborat - agar qattiq plastinkada yoriq paydo bo'lsa, 
yumshoq qatlam zararni yutadi. 
2.Sidney Opera Uyi 
Tirik organizmlarning printsiplari bugungi kunda qurilishda va tabiiy manbalardan unumli 
foydalanish uchun ishlatiladi, biz o'tgan asrda juda uzoqqa borganmiz. 1950 yillarda 
sayyoramizning shaharlarida 735 million kishi yashagan, 2030 yilga kelib ularning soni besh 
milliardga yetadi. Energiya iste'moli har 25 yilda deyarli ikki baravar ko'payadi. 
Bu shuni anglatadiki, insoniyat juda tez, hatto sayyora hayoti nuqtai nazaridan, yashin 
tezligida ham aholi sonining ko'payishi va atrof-muhitning katastrofik ifloslanishi muammosiga 
yaqinlashmoqda. Ushbu sayyorada uzoq vaqt qolish va uni butunlay yo'q qilmaslik uchun biz yana 
butun ekotizimning uyg'un qismiga aylanishimiz kerak. 
Ushbu maqsadlar uchun organik me'morchilikda tabiiy shakllardan foydalaniladi. Hatto 
alohida me'moriy uslub - biotexnologiya yoki "neoorganik" arxitektura mavjud. Biotexnologiyaning 

---

660 
asosiy mohiyati tabiiy shakllarni - o'simliklar va hayvonlarni va alohida tabiiy tuzilmalarni (kristall 
panjaralar, tomchilar, pufakchalar) na`muna qilib olishga bog'liq. 
Me'morlar, inson qo'llarining har qanday ijodi, shu jumladan, me'morchilik har doim tabiat 
bilan umumiy narsaga ega ekanligini tan olishi zarur. Bionikasiz odamlar uchun qurilgan binolarni 
loyihalashtirish mumkin emas, chunki inson o'zi bionikaning ramzi hisoblanadi. Arxitekturada 
ilgari qo'llanilgan organik printsiplar asta-sekin zamonaviy bionik yo'nalishni shakllantirdi, bu 
"bionik shahar" g'oyasining asosini tashkil etdi.Shahar qurish va jonli tabiatning shakllanish 
qonuniyatlarini sintez qilishdir. 
"Bionik shahar", mening fikrimcha, quyidagi asosiy printsiplar bilan tavsiflanishi kerak: 
izchillik, shahar elementlarining mexanik qo'shilishidan ularning funktsional uyg'unligiga, 
ularning barcha qismlarini bir-biriga bog'lashga, yaxlit va xususiylikning birligiga, xususiyni 
yaxlitlikga bo'ysunishiga o'tish. Bu yerda korrelyatsiya va kompensatsiya kabi biologik qonunlar - 
organizmlarning yaxlitligini tartibga soluvchi organlar namoyon bo'lishi kerak. 
dinamizm - shaharlarni erkin rivojlantirish va o'sish ehtimoli, bu yangi rejalashtirishda va eski 
shaharlarni rekonstruktsiya qilish davrida hisobga olinadi, bu ham rejalashtirish, ham dizayn 
yechimlariga xosdir. 
o'z-o'zini boshqarish - shaharning elektron miyasi tomonidan uning hayoti va ehtiyojlarining 
barcha jihatlari to'g'risida ma'lumot to'plash va shu asosda uning rivojlanishini boshqarish (ishlab 
chiqarish ehtiyojlariga va aholining imkoniyatlariga muvofiq aholining harakatlanishi) transport, 
ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirish va transport tarmoqlarini qurish, mintaqaviy ma'muriy 
markazlarning o'rnini o'zgartirish, shahar "o'pka" sini joylashtirish shahar - uning yashil maydonlari 
va boshqalar), qulay muhit - gomeostazning barqarorligini saqlab qolish; 
tarixiy tendentsiyaga aylanib, funktsional ma'noda shaharni obodonlashtirish (aynan shu 
umumiy tendentsiya tirik tabiatga xosdir, garchi u individual shakllarning degradatsiyasi bilan birga 
harakat qilsa ham). 
Ushbu to'rtta printsipning murakkab o'zaro ta'siri zamonaviy shaharlarga xos bo'lmagan 
bionik shaharlarga yangi xususiyatlarni berishiga shubha yo'q. 
Xulosa qilib aytganda, me'moriy-bionik usul me'morchilikda qo'llaniladigan boshqa usullarga 
qarshi emasligini ta'kidlayman. U ularni to'ldiradi va me'morchilikda uyg'unlikni anglash kalitini 
topishga yordam beradi. Shaharsozlikdagi bionika yanada rivojlanadi. Bu faqat izlanishning 
boshlanishi. Biz million yillar davomida evolyutsiyada to'plangan tajribadan qazilma boyliklarni 
saqlash, atrof-muhitni yaxshilash, energiyadan oqilona foydalanish uchun foydalanish ma'lum 
darajada bizning sayyoramiz oldidagi burchimiz deb aytishimiz mumkin. 
Bundan tashqari, ba'zi me'morlar va shaharsozlar kelajakda sayyoramizda barchamiz uchun 
yetarli joy bo'ladimi-yo'qmi deb shubha qilishadimi? Mumkin bo'lgan yechimlar sifatida ular 
okeanlardagi suv osti, drift va langar shaharlarini, toshlar va daraxtlardagi binolarni, yer osti aholi 
punktlarini taklif qilishadi. 
Ushbu turdagi eng real loyihalardan biri bu Shanxaydagi Cypress Vertical Bionic Tower City. 
Shahar 100 ming kishiga mo'ljallangan, loyiha "daraxt qurish printsipi" ga asoslangan. Balandligi 
1128 metr bo'lgan minora sarv shaklida quriladi, uning ichida turli balandlikdagi uylar va vertikal 
bog'lar joylashgan haqiqiy kvartallar joylashgan. Agar qurilish muvaffaqiyatli bo'lsa, yana bir 
nechta bunday shahar binolarini qurish rejalashtirilgan. 
Albatta, bunday shaharlar hali juda ko'p sonli mamlakatlar uchun dolzarb bo'lgan fantaziya 
sohasidir. Asrlardan keyin odamlar qanday aniq yashashini bashorat qilish hali ham oson emas. 
Ammo katta ishonch bilan aytishimiz mumkinki, bionik me'morchilik juda ham ko'p bo'ladi.