Мақола ва тезислар номи

Список использованной литературы: 
1.Альберти Л.Б. Книги о семье / Пер. М.А. Юсима. — М.: Языки славянской культуры, 
2008. — 416 с. 
2.Декарт Р. Страсти души // Сочинения в 2 тт. Том 1. – М.: Мысль, 1989. – 654 с. 
3.Либермайстер Свагито Р. Корни любви. Семейные расстановки — от зависимости к 
свободе. Практическое руководство. — СПб.: ИГ «Весь», 2008. — 384 с. 
4.Психология и педагогика семьи: Уч. пособие / Г.Ф.Биктагирова, Э.И.Муртазина. – 
Казань: Издательство «Бриг», 2015. – 232 с. 
5.Психология семейных отношений с основами семейного консультирования: Учеб. 
пособие для студ. высш. учеб. заведений / Е.И.Артамонова, Е.В.Екжанова, Е.В.Зырянова и 
др.; Под ред. Е.Г.Силяевой. — 3-е изд., стер. — М.: Издательский центр «Академия», 2005. 
— 192 с. 
6.Психология семьи и семейной дезадаптивности: Учеб. пособие / Н.А. Коваль, Е.А. 
Калинина. - Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р. Державина, 2007. - 351 с. 
7.Смысл семьи. Практики семейной логотерапии по Виктору Франклу / Б. Ландау — М.: 
АСТ, 2018. - 310 с.
TURK XALQ EPIK ASARLARIDA PARI OBRAZI TALQINI 
Saydaliyeva A.B. 
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti magistranti
O‘zbekiston milliy istiqlolga erishgach, ma’naviyatga e’tibor davlat siyosati darajasiga 
ko‘tarildi. Vazirlar mahkamasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da 
yoshlarni milliy qadriyatlarimiz ruhida tarbiyalash, ular ongida madaniy merosimizga mehr va 
hurmat xislarini shakllantirish vazifalari asosiy maqsad qilib belgilanadi. Shunday ekan, bugungi 
kunda o‘zbek va qardosh xalqlar og‘zaki ijodini o‘rganish adabiyotshunoslik sohasining ravnaqi 
uchun katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbek folklorshunos olimi Jabbor Eshonqul xalq og‘zaki ijodi 
haqida shunday deydi: “Xalq og‘zaki ijodi millat ma’naviyatining oltin beshigidir. Zero, bani bashar 
tadrijidagi intixosiz yevrilishlar har bir xalqning ma’naviyat mulkida, tafakkur olamida betakror 
timsollar talqinida namoyon bo‘ladi”.180 
Turk folklorshunosligiga nazar soladigan bo‘lsak, xalq dostonlari, miflari, ertak va 
qo‘shiqlari-yu, xalq hikoyalarida o‘z timsol va ramzlariga ega bo‘lgan obrazlarni uchratamiz. Ana 
shunday obrazlardan biri, xalq og‘zaki ijodida ko‘p uchraydigan pari tipi bilan aloqador xalq 
qarashlariga doir materiallar tahlilidan ma’lum bo‘ladiki, bu obraz Markaziy Osiyo xalqlarining eng 
qadimiy mifologik tasavvurlari tizimiga aloqadordir. Pari — Sharq xalqlari folklorlarida keng 
taralgan mifologik obraz; maʼshuqa timsolining ideallashgan shakli; goʻzallik ramzi. Ma’lumki, pari 
haqidagi eng ko‘hna ma’lumotlarni o‘zida ifoda etgan yozma yodgorlik “Avesto” bo‘lib, uning 
barcha qismlarida bu obraz ”Payrika” nomi bilan qayd qilingan. Payrika mifologik personaj nomi 
bo‘lib, genetik jihatdan pari obrazining arxaik ko‘rinishlaridan biri hisoblanadi. Ammo “Payrika” 
obrazining talqini borasida ilmiy adabiyotlarda yakdillik yo‘q. Masalan, V. Gerterning fikricha, 
“Avesto” dagi payrika pari tabiiy husni jamolga ega bo‘lgan sohibjamol ayol – geterlar, yovuz 
sohira, ya’ni feya ma’nosida qo‘llanilgan. “Avesto” talqinida, “Payrika” yovuz kuch timsolidir. 
Eron avestoshunosi B. Sarkaratining ma’lumotlariga suyangan A. E. Bertels bu haqda shunday 
yozadi: “Avesto” matnlaridan birida pari haqidagi tasavvurlar beaqllilik va jinnilik bilan bog‘lab 
180 Eshonqul J. Folklor: obraz va talqin. Qarshi, “Nasaf” nashriyoti, 1999. 

---

644 
talqin qilinadi. Barcha matnlarda bu obraz faqat yovuz mavjudot sifatida tasvirlangan. “Avesto”da 
bitilishicha, “ayrim voqealardagina parilarning yaxshilik qilishiga ishonadilar”. Bu esa pari kulti va 
unga sig‘inish an’anasi zardushtiylik aqidalarining hukmron diniy e’tiqod sifatida keng tarqalgan 
davrlarda ham ayrim joylarda saqlanib qolganligidan dalolat beradi”.181 
“Afsonalarga ko‘ra, parilar samolar olami va dunyo ustidagi yerlarda bo‘ladilar... Parilar 
qavat- qavat ko‘klarda, noma’lum olamda rohat-farog‘atda yohud gunohsiz insonlar bilan 
jannatlarda yashaydilar. Parilarning umrlari raqamlarga sig‘mas qadar uzundir. Hatto boqiylar 
orasida bo‘ladilar. Parilardan biriga: “Sen qachon yaratilding?” deb savol berilganda, “Bilmayman, 
faqat har to‘rt yuz ming yilda bir yulduz yaraladi” , deb javob bergan ekan. Unday bo‘lsa, biror-bir 
pari milliard yildan beri yashayotgan bo‘ladi”.182 Xalqning mifologik e’tiqodlariga ko‘ra, pari 
quchgan kishilar uzoq yashashlari, hattoki, umrboqiylikka ham ega bo‘lishlari mumkin. Shu 
boisdan xalq o‘zi sevgan qahramoniga ana shunday parilarni duch keltirib, ularning xatti-harakati, 
qismati orqali o‘zining orzu-umidlarini amalga oshirishgan. “Turk qabilalari orasida ularning ko‘p 
tangrilari pari qiyofasida tasvirlangan. Turk e’tiqodlariga ko‘ra, insonlarning va ashyolarning biror 
ma’budi bo‘lganiday, har uyning ham bir parisi bor. Uy parisi uyning toza tutilishini istaydi. Uyni 
toza ko‘rmasa, achchiqlanib ketib qoladi, o‘rnini jinlar egallaydi. Shu qo‘rquv bilan uylar toza 
tutiladi”.183 
Folklor asarlarida parilar hayoti orqali inson turmushining ideal manzaralari aks etgan. Turk 
xalq dostonlariga yuzlanadigan bo‘lsak, “Dada Qo‘rqut”, “Ko‘ro‘g‘li” (“Go‘ro‘g‘li”) dostonlarida 
ham pari obrazi inson qiyofasida aks etgan bo‘lib, ular odamlarga xos bo‘lgan xususiyatlarni o‘zida 
mujassamlashtirgan holda namoyon bo‘ladi. Turk folklorida pari obrazi turlicha nomlar bilan 
uchrashi mumkin, masalan, dengiz qizi, suv parisi, suv sohibi, daraxt parisi, suv oqqushi kabi va 
ular turli rangdagi, ko‘pincha oq va ko‘k liboslarda va ko‘rinishlarda, asosan, go‘zal qiz, kaptar, 
yarmi ayol, yarmi baliq, ilon, soch-soqolsiz, qoshsiz zoomorfik (hayvoniy shakl) va antropomorfik 
(insoniy shakl) qiyofadagi ilohiy kuchlar harakati bilan bog‘liq qiyofalarda namoyon bo‘lib, ular 
g‘ayritabiiy kuch sohiblaridir. Hatto tashqi qiyofalarini ham bir paytning o‘zida o‘zgartirish 
xususiyatiga egadirlar. Turklarning “Ko‘ro‘g‘li” (“Go‘ro‘g‘li”) dostonida Yunus va Misqol ismli 
pari obrazlari keltirilgan bo‘lib, ular “… sеvimli yorlari Go‘ro‘g‘liga, kеksayganingda sеning 
nomingni o‘chirmaymiz, dostoningni ayttiramiz”, dеb va'da bеrgan emish. Parilar esa o‘lmaydi, ular 
baxshilarga qo‘nib-yurib, Go‘ro‘g‘li so‘zlarini ularning ichiga joylar emish, shu tufayli baxshilar 
ham Go‘ro‘g‘lining o‘g‘illari emish” degan xalq so‘zlari mavjud. Dostondagi ikki pari ezgulikka 
xizmat qiluvchi homiy kuch timsoli bo‘lib kelgan va vafodor ayol, doʻst, maslahatgoʻy, aqlu 
farosatda, jasoratda va obroʻda koʻpincha erkaklardan ham qolishmaydigan, ular bilan birga jangga 
kirib, qahramonlik koʻrsata oladigan obraz sifatida tasvirlangan. 
Ba’zi xalq dostonlari va mifologiyasida esa parilar insonlar bilan turmush qurib, o‘rtada 
g‘ayritabiiy kuchga ega bo‘lgan farzand dunyoga keladi. “Dada Qo‘rqut” dostonlaridagi 
“Tepako‘z” (Tepegöz) hikoyasini esa yuqoridagi jumlaning yorqin dalili sifatida keltirishimiz 
mumkin. Unda o‘g‘uz qavmidan bo‘lgan Aruz Ko‘janing Konur Ko‘ja Saru Cho‘pon ismli 
qo‘yboqari bo‘lib, bir kuni u yaylovga barvaqt chiqqan paytida uning suruvi Uzun Chashma nomli 
buloq yoniga ketib qoladi va u yerga borgach suruv hurkib ketadi. Chunki buloq boshida suv 
parilari o‘tirgan bo‘lib, cho‘pon pari qizlardan biriga oshiq bo‘lib qoladi va u bilan ishqiy 
munosabatda bo‘lib, natijada ertasi kuni xuddi o‘sha buloq boshida cho‘ponning farzandi dunyoga 
keladi va u bir ko‘zli bo‘lib, cho‘pon uni Basat bilan birga katta qilish uchun Aruz Ko‘janing uyiga 
olib keladi (“...Aruz’un bir çobanı vardır. Konur Koca Saru Çoban adındaki bu çoban yaylaya 
çıkma zamanı gelince daima herkesten önce yaylaya çıkar. Bir gün yine böyle bir yaylaya çıkma 
zamanında Saru Çoban’ın sürüsü Uzun Pınar denen bir pınara gelince ürkmeğe başlar. Çünkü 
pınara periler konmuşlardır. Çoban ilerleyerek peri kızlarından birisini yakalar ve tamah ederek 
münasebette bulunur.Ertesi sene aynı pınarın başında peri kızı çobandan olan çocuğunu dünyaya 
181 Bertels A. N. Peri. Kultura i iskusstva narodov srednoy azii v derevnosti i srednevekove. M. , 1979.
182 Murot O’roz. Turk asotirlari // Sirli olam. 1991. №4. 21-bet. 
183 Murot O’roz. Turk asotirlari // Sirli olam. 1991. №4. 21-bet. 

---

645 
getirmiştir. ... tepesınde tek gözü olan bu çocuğu Basat’la birlikte beslemek üzere Aruz Koca evine 
getirir).184
Dostondagi suv parisi obrazi husni jamolda benazirligi, inson qiyofasida bo‘lishligi, sehr-jodu 
qudratiga ega bo‘lib, devlar bilan aloqadorligi bilan o‘ziga xos xususiyatga ega. U suv parilarining 
yetakchisi yoki kuchli magik xususiyatga ega bo‘lgan obrazlardan biri bo‘lganligi matnda o‘z aksini 
topgan.
Turk xalq ertaklarida esa pari obrazini ko‘plab uchratamiz. Ertaklarda pari nihoyatda goʻzal, 
aqlli, donishmand, latofat va nazokat egasi sifatida taʼriflangan. U sehrli xususiyatlarga ega boʻlib, 
oʻrni kelganda turli qiyofaga kira oladi, oʻzining adolatli harakati, toʻgʻri va aniq maslahatlari bilan 
qahramon gʻalabasiga imkon yaratadi185. Xalq ertaklari va dostonlari, afsona, rivoyat va naqllari 
o‘zlarining ijtimoiy-estetik mohiyatlari bilan xalq ommasi orzu istaklarini nisbatan keng qamrovga, 
qiziqarli tarzda aks ettiruvchi janr hisoblanadi. Demak, bu voqea yoki obrazni o‘zining mifologik 
zamiricha yaqinroq shaklda aks ettiradilar. 
Turk xalq ertaklarida pari obrazi “Kalo‘g‘lon va o‘rmon parilari” (Keloğlan ve Orman 
perileri), “Pari qiz” (Peri kız), “Pari podshohining o‘g‘li” (Peri padişahının oğlu), “Maymun pari” 
(Maymun peri), “Parilarning sovg‘asi” (Perilerin hediyesi), “Pushti qiz” (Pembe kız), “Qurbaqa 
pari” (Kurbağa peri) kabilarda bosh obraz sifatida ishtirok etganligining guvohi bo‘lamiz. 
“Kalo‘g‘lon va o‘rmon parilari” da o‘rmonni muhofaza qiluvchi o‘rmon parilari g‘ayritabiiy kuch 
egalari bo‘lib, unda parilarning kichik o‘g‘li o‘rmonda adashib qoladi va Kalo‘g‘lon unga ota-
onasini topishda yordam beradi. Kichik parining otasi o‘g‘lini qo‘rish maqsadida o‘z sehr kuchidan 
foydalanmoqchi bo‘ladi. “Pari podshohining o‘g‘li” ertagida esa pari obrazini yigit qiyofasida 
uchratamiz. U sevgilisini kuzatish maqsadida ko‘k kaptar qiyofasiga kiradi va yomonlik parilarining 
yovuzligi sababli natijada halok bo‘ladi. Rang nuqtai nazardan qaraganda, ko‘k rang qadimdan 
g‘ayritabiiylik, ilohiy qudrat tushunchalari bilan izohlanadi. Chunki qadimgi insonlar ko‘k rangdagi 
osmon va u bilan bog‘liq jismlar hamda hodisalarning tub sabablarini bilmaganliklari uchun 
ularning barchasini ilohiy deb hisoblashgan. Osmonning moviy rangi esa hamisha ilohiy qudrat 
ramzi sifatida qabul qilingan. Xudolarning aksariyati hollarda osmonda tasavvur etilishi, hattoki, 
qadimgi turkiy tildagi ko‘k osmon atamasining keyinchalik faqat xudo ma’nosida qo‘llanilishi ham 
fikrimizning yorqin dalili bo‘la oladi. 
Xulosa qilib aytganda, pari obraziga quyidagicha ta’rif berish mumkin: turkiy mifologiyadagi 
pari afsonaviy obrazi xarakter xususiyatlariga ko‘ra farqlansa-da, ulardagi tengsiz go‘zallik va sehrli 
xususiyatlar mazkur obrazlar o‘rtasidagi mushtaraklikni tashkil etadi. “Pari” so‘zining o‘zi diniy 
tafakkurga oid tushunchani ifodalaydi. Lekin turk xalqi bu obraz orqali estetik va ma’naviy ahloqiy 
tarbiyaning turli prinsiplarini rivojlantirishga muvaffaq bo‘lgan. Demak, biz pari obrazini turk xalq 
og‘zaki ijodida qanchalik ahamiyatga ega ekanligini afsonaviy obraz sifatida tahlil qilishga urindik 
va bu personaj ibtidoiy tasvvur tizimlari asosida yuzaga kelgan va shakllangan.