Мақола ва тезислар номи

 
Adabiyotlar ro‘yxati: 
1.
Ишханов Б.С., Капитонов И.М., Кэбин Э.И. «Взаимодействие частиц с веществом», 
Ядерная физика в интернете, МГУ, 2021., 
http://nuclphys.sinp.msu.ru/index.html
 
2. Черняев А. П. «Взаимодействие ионизирующего излучения с веществом» - М.: 
Физматлит, 2004. 
3. С. М. Качан «Взаимодействие гамма-излучения с веществом», Минск БНТУ 2014. 
 
 
INSON IRODASI VA UNING MAQSADGA ERISHISHDAGI O’RNI 
 
Bazarbaeva Sh. 
 Qoraqalpoq Davlat Universiteti talabasi 
Ilmiy rahbar: Ibodullaeva I., assistant 
 
Inson yashar ekan o’z oldiga orzu va maqsadlar qo’yadi. Nega, nimaga o’zi insonga maqsad 
kerak? Sababi, biz maqsad qo’yish orqali hayotimiz mazmunini anglaymiz va anglaganimiz sari u 
go’zallashib boraveradi. Lekin hamma ham o’z maqsadiga yetisha olmaydi. Maqsadga yetishish 
uchun esa bizga iroda kerak bo’ladi. Iroda o’zi nima? Bu haqida ilmiy manbalarda kata tadqiqot 
ishlari olib borilgan. Xususan, A.V.Petrovskiy shunday keltiradi: “Iroda - bu kishining o’z oldiga 
qo’ygan maqsadlarga erishishda qiyinchiliklarni yengib o’tishga qaratilgan faoliyati va xulq-
atvorini ongli ravishda tashkil qilishi va o’z-o’zini boshqarishi demakdir.”
Inson o’z oldiga maqsad qo’ydimi, albatta bu yo’lda qiyinchiliklar bo’lishidan qo’rqmasligi 
kerak. Iroda kuchi ham aynan qiyinchiliklarni yenga olishida va o’z hissiyotlarini boshqara olishida 
ko’rinadi. I.Gyotening quyidagi fikrlari juda asosli, u aytadiki: “Maqsadga yaqinlashgan sari 
mashaqqat ortib boradi, lekin har bir kishi yulduzlarga o’xshab sokinlik bilan, shoshmasdan, biroq 
belgilangan maqsad tomon uzluksiz intilgan holda o’z yo’llarini bosib o’tishlari kerak. ” Insonning 
o’z oldiga qo’ygan maqsadi qanchalik aniq bo’lgan sari, uning maqsadga erishish yo’lidagi intilish 
shuncha kuchli bo’ladi. Nafaqat maqsadni, balki uning natijalarini ham oldindan tasavvur eta olsak, 
har qanday qiyinchiliklarni yengishda intilishimiz yuqori darajada bo’ladi.
Ko’pchilik holatlarda iroda qandaydir qiyinchilikni yengish emas, balki o’z hissiyotlarini, 
o’z-o’zini yengish, ya’ni boshqara olish qobiliyati hamdir. Bu ayniqsa, hissiyotlarga beriluvchan, 
o’zgaruvchan, ma’suliyat darajasi past kishilarga xos hisoblanadi, ular o’zlarining xarakter 
xususiyatlari bilan kurashishi kerak bo’ladi. Inson o’z maqsadiga yetishish yo’lida unga erishishga 
ko’maklashuvchi vosita va qurollarni tasavvur qila olmasligi mumkin. Bunday holatlar ba’zan xayol 
surish bilan, cheksiz orzu bilan o’zaro bog’liq. Ayrim vaqtlarda bunday xayol surishlar orzu bo’lib 
qolib ketishi ham mumkin. Lekin, shunday kishilar ham borki, ular o’z maqsadlarini, orzularini 
yaxshi anglab yetgan, ularning hayotida doimo intilishlar katta o’rin tutadi. Ular nima qilish 

---

195 
kerakligini, nimani istashini, bajarish vositalarini juda yaxshi bilishadi. Ular oldilariga maqsad 
qo’ydimi uni bajarishadi, shu maqsad bilan yashaydi, shu maqsad bilan uxlaydi va shu maqsad bilan 
uyg’onadilar. Shu maqsad hayotining mazmuniga aylanadi.
Biz maqsadga erishish yo’lida qarorga keldik, endi biz undan harakatga kelishimiz, shu 
qarorga jon berishimiz kerak bo’ladi, ya’ni bu qarorni ijro etish deb ataladi. Aynan bu qismi 
irodaviy jarayonda eng asosiy bo’limlaridan hisoblanadi.
Irodaviy harakatlarning ikki turi farqlanadi: birinchisi, jismoniy harakatlar, ikkinchisi esa, 
aqliy harakatlar hisoblanadi. Jismoniy harakatlar, bular: mehnat faoliyatining barcha ko’rinishlari, 
o’yin, sport mashg’ulotlari hisoblanadi. Aqliy mehnatga kitoblar o’qish, ilimiy ishlar bilan 
shug’illanish, laboratoriyada amaliyot o’tash va shular jumlasidan. Irodaviy harakatlar natijasida 
ko’nikma va odat bo’lib ketgan harakatlar shakllanadi. Bu asosan, sport sohasida ko’zga tashlanadi, 
ya’ni, mashg’ulot jarayonida ko’p marta takrorlangan, odat bo’lib ketgan va aniq anglanilgan 
harakatlar malaka va ko’nikmani yuzaga keltiradi. I.M.Sechenov aytganidek, “harakatlar qanchalik 
mustahkamlangan va anglangan bo’lsa, u odamning irodasiga shunchalik oson bo’ysunadi”.
Oldimizga qo’ygan maqsadni amalga oshirishda qat’iyatlilik juda muhim hisoblanadi. Qabul 
qilingan qarorni belgilangan muddatda bajarish qat’iyatlilikning muhim sifatlaridan hisoblanadi. 
Maqsadga erishish yo’lidagi vazifalarni aniq vaqtida bajarib borsak, biz o’zimiz ko’zlagan 
maqsadimizga erishamiz va irodamizni ham shakllantirib boramiz. Ko’pchilik holatlarda qaror 
qabul qilinadi, lekin uning bajarilish jarayoni cho’zilib ketadi, turli xil bahonalar bilan keyinga 
suriladi. Biz qarorni ham qabul qildik, xo’p. Endi uni amalga oshirishimiz kerak. Qarorni qabul 
qilgach, u to’g’ri amalga oshirilavermaydi. Biz unga irodaviy zo’r berishimiz kerak bo’ladi. Bu 
qanaqa bo’ladi? Biz maqsad qo’ydikmi, unda qiyinchilik-u to’siqlar bo’lishi tabiiy hol. Irodaviy 
zo’r berish ayniqsa, shu bosqichda juda muhim ahamiyat kasb etadi. To’siqlar ikki xil bo’ladi: ichki 
to’siqlar va tashqi to’siqlar. Ichki to’siqlar ko’pincha insonning ongi bilan, uning psixikasi bilan 
bog’liq bo’ladi. Irodaviy zo’r berish yo’li bilan biz passiv holatni faol holatga o’zgartirishimiz kerak 
bo’ladi. Masalan, biz yalqovlik qilib, harakat qilmasdan, televizor tomosha qilib o’tiribmiz, biz bu 
holatda irodaviy zo’r berib, o’zimizni o’zimiz yengib, kitob o’qiymiz, ma’ruzaga tayyorgarlik 
ko’ramiz yoki uy ishlari bilan shug’ullanamiz. Bu ichki iroda hisoblanadi, ya’ni, insonning o’zini 
o’zi yengishidir. Xo’sh, tashqi iroda nima? Bu- insonning to’siqlarni, tashqi qiyinchiliklarni yenga 
olish qobiliyatidir. Ba’zi insonlar oldilariga maqsad qo’yadilaru, lekin unga erishish yo’lidagi turli 
xil qiyinchiliklarga, muammolarga bardosh qilmaydilar, undan qochadilar, bunday insonlar 
ma’suliyatsiz ya’ni irodasiz insonlar hisoblanadi, ustozim aytganidek, muammolardan qochilmaydi, 
ular hal qilinadi. Agar to’siqlar vujudga kelsa, biz maqsadga erishish yo’lidagi qaysidir qurollarni 
yoki voqelikni o’zgartiramiz! Xulosa o’rnida shuni aytishni istardim-ki, muammolarni imkoniyatga 
aylantiring! Maqsadimizga yetish yo’lidagi bu kabi muammolar va qiyinchiliklar aslida bizning 
turgan joyimizdan o’sishimiz uchun berilgan sinov ekanligini va bu sinovlar orqali biz nimanidir 
anglab yetishimizni, bu qiyinchiliklar orqali qaysidir xatolarimizni ko’ra olishimizni, umuman 
olganda, yuksalish uchun berilgan imkoniyatimiz ekanligini anglagan holda, irodaviy zo’r bersak va 
to’xtamasak, harakat qilsak, biz asosiy bosqichdan o’tib, katta yo’l yurib qo’ygan bo’lamiz va 
marralarni oson zabt etamiz.
Biz qilingan qarorimizning natijasiga baho beramiz. Qanchalik to’g’ri yo’l tutdik, qilingan 
qarorimizdan, natijamizdan afsuslanmaymizmi? Ba’zi hollarda biz irodaviy harakatlarni bajarish 
jarayonida ham baho beramiz. Bu holatdagi bergan salbiy baholarimiz bizni bosib o’tgan 
yo’limizdan afsuslantirishi, umidsizlik uyg’otishi mumkin. Bu esa ko’pincha yo’limizni davom 
ettirishga o’zining salbiy ta’sirini o’tkazadi. Aksincha, o’z ishimizga bo’lgan ijobiy baho esa bizga 
motivatsiya berib, ishimizni yanada sevib, mehr qo’yib bajarishimizga yanada yuksak natijalarni 
ko’rsatishimizga o’z hissasini qo’shadi. 
Arastu irodaning jon haqidagi fanning, ya’ni psixologiyaning muhim tushunchasi ekanligini, 
iroda inson xulq-atvorini o’zgartirishini boshqarish imkoniyatiga ega bo’lgan omil ekanligini aytib 
o’tadi. Biz o’zimizda irodaviy sifatlarni shakllantirib borganimiz sari, xulq-atvorimizni ijobiy 
tarafga yo’naltira olamiz, biz o’zimizni boshqarishni o’rganamiz, va hayot yo’lida to’g’ri qarorlar 
qabul qilamiz. Bizlar faqat kelajakni o’ylashimiz kerak emas, aniqrog’i kelajakni o’ylab bugunni 

---

196 
unutib qo’yishimiz kerak emas. O’tmishda bo’lib o’tgan ko’ngilsizliklar uchun vaqtimizni ajratib, 
o’tgan kunlar uchun matom tutmasligimiz, aksincha bu yaxshilikka ekanligini tushunib yetishimiz 
muhim. Sababi, bundan yomoni ham bo’lishi mumkin edi-ku. Shunisi aniq-ki, maqsad qancha aniq 
bo’lsa, unga yetishish yo’lidagi intilish ham shuncha muayyan bo’ladi. Biz o’z orzularimizni 
maqsadga aylantira olsak, uning kelajagini ko’ra olsak, biz undan kuch ola boshlaymiz unga 
bo’lgan intilishimiz yanada ortadi. Agar orzularimizni maqsadga aylantira olmasak, ular orzuligicha 
qolib ketaveradi. Maqsad- bu sizni ertalab budilnikdan oldin uyg’ota oladigan narsa, sizni uyg’ota 
olmadimi demak, bu maqsad emas. Maqsad- bu seni nima uchun yashayotganingni anglatguvchi, 
orzularing ro’yobiga yetaklovchidir. Paulo Koeloning mashhur “Alkimyogar” asarida shunday 
deyilgan edi: “Olamning Qalbi odamlarning baxtidan quvvat oladi. Baxti, shuningdek, qayg’usi, 
hasadi, qizg’anishidan ham. Odamning bitta, yagona majburiyati bor. O’z yo’lining oxirigacha 
borish. Unda hamma narsa bor. Yodingda tut, sen nimanidir istasang, butun borliq sening istagingni 
amalga oshirish uchun ko’maklashadi”. 
Muhammad Al-Xorazmiy shunday degan edi: “To’xtaganning o’tirgisi keladi, o’tirganning 
yotgisi keladi, yotgan odamning uyqusi keladi”, faollik, mas’uliyat har bir insonning shaxsiyatida 
bo’lishi shart, zero maqsad sari qat’iy intizom irodaning chiniqishiga va maqsadga erishganlik 
hissini kuchliroq tuyishga imkon berishi shubhasiz.