Bozor narxlarining «ko'rinmas qo'li» xaridorlar va sotuvchilarni umumiy farovonlikka
56
Ko'p odamlar uchun «ko'rinmas qo'l» printsipini tushunish qiyin. Tartibli
natijalarga faqat kimningdir nazorati ostida yoki markazlashgan hokimiyat
ko'rsatmalari orqali erishish mumkin degan tushuncha keng tarqalgan. Biroq, shaxsiy
manfaatni ko'zlash tartibli jamiyatga olib kelib, unda talablar markazlashgan
rejalashtirishsiz ham muntazam ravishda qoniqtirib borilishini Adam Smit ta'kidlab
o'tgan. Bunday tartibning yuzaga kelishisga sabab, xususiy mulk va erkin ayirboshlash
sharoitlarida bozor narxlari shaxsiy manfaatlarni ko'zlovchi inson faoliyatini
muvofiqlashtiradi. Ma'lum tovar yoki xizmatning joriy bozor narxlari xaridorlar va
sotuvchilarni o'z faoliyatlarini boshqalarning faoliyatlari va istaklari bilan
muvofiqlashtirishlari uchun eng kerakli joriy ma'lumotlar bilan ta'minlaydi. Bozor
narxlari millionlab iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar va resurs ta'minotchilarining
tanlovlarini aks ettiradi. Ular iste'molchilarning istaklari, mahsulot tannarxi hamda
vaqt, manzil va boshqa vaziyatlar bo'yicha ma'lumotlarni aks ettiradi. Har qanday katta
bozordagi ma'lumotlar yagona shaxs yoki markazlashgan rejalashtirish tashkiloti
tushunishi mumkin bo'lgan doiradan tashqariga chiqadi.
Siz mahallangizdagi supermarketlarda sut, non, sabzavot va boshqa mahsulotlar
aynan kerakli miqdorda, ya'ni sotib olish uchun deyarli doimo yetarli darajada, lekin
hech qachon aynib qoladigan yoki isrof bo'ladigan miqdorda bo'lmasligi sabablari
to'g'risida hech o'ylab ko'rganmisiz? Qanday qilib dunyoning turli chekkalarida ishlab
chiqarilgan xolodilniklar, avtomobillar va sensorli ekranli planshetlar mahalliy
do'koningizda iste'molchilar istagan miqdorda mavjud? Bularni amalga oshirish uchun
korxonalarda biror texnik qo'llanma bormi? Albatta, bunday qo'llanmaning o'zi yo'q.
Javob bozor narxlarining ko'rinmas qo'lida. U o'z manfaatlari yo'lida harakat qiluvchi
odamlarni boshqalar bilan hamkorlik qilishga chaqirib, ularning harakatlarini narx
signallari orqali bir-biri bilan muvofiqlashtiradi. Bu jarayon 1.6-elementda batafsil
tasvirlangan.
1974-yilning Nobel mukofoti sovrindori Fredrik Hayek bozor tizimini «mo'jiza»
deb ta'riflagan, chunki faqat yagona ko'rsatkich, mahsulotning bozor narxi o'zida
shunchalik ko'p ma'lumotlarni aks ettiradiki, u xaridor va sotuvchilarni o'z talablarini
qondirishga ko'maklashuvchi qarorlar qabul qilishga yo'naltiradi
(9)
. Mahsulotning
57
bozor narxi dunyodagi odamlarning, garchi ular bir-birlarining faoliyatidan bexabar
bo'lsalarda, minglab, hattoki millionlab qarorlarini aks ettiradi. Har bir mahsulot yoki
xizmat uchun bozor xuddi ulkan kompyuter tarmog'idek faoliyat ko'rsatib, u barcha
ishtirokchilarni ham kerakli ma'lumotlar bilan, ham shu asosda harakat qilish uchun
rag'bat bilan ta'minlovchi ko'rsatkichni yaratadi.
Hech bir shaxs yoki markazlashgan rejalashtirish tashkiloti millionlab
iste'molchilar hamda minglab turli xil mahsulot va xizmatlar ishlab chiqaruvchilarning
faoliyatlarini bozorlar kabi muvofiqlashtirish uchun kerakli ma'lumotlarni ola olmaydi
yoki uni tahlil qila olmaydi. Undan tashqari, bozor narxlari bu ma'lumotlarni sof
shaklda o'z ichiga oladi. Ular ishlab chiqaruvchilar va resurs ta'minotchilarini
iste'molchilar eng qadrlagan mahsulotlarni (mahsulot tannarxiga nisbatan) ishlab
chiqarishga yo'naltiradi. Hech kim dehqonni olma yetishtirishga majburlashi yoki
qurilish korxonasiga uy qurishni aytishi yoki mebel ishlab chiqaruvchini stul yasashga
ko'ndirishi shart bo'lmaydi. Agar mahsulotlarning narxlari iste'molchilar shu
mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlaridan balandroq baholashini aks ettirsa, unda
foydani ko'zlovchi ishlab chiqaruvchilar ularni ishlab chiqaradilar.
Shu bilan bir qatorda, hech kim ishlab chiqaruvchilarga ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish yo'llarini izlab topishni va undan foydalanishni eslatishi shart
bo'lmaydi. Bozor narxlarining ko'rinmas qo'li orqali boshqarilgan shaxsiy manfaatlar
ishlab chiqaruvchilarni resurslarning eng oqilona birikmasini va iqtisodiy samarali
(?)
ishlab chiqarish usullarini topishga rag'batlantiradi. Ishlab chiqarish xarajatlarining
kamayishi ko'proq daromad olinishini ta'minlashi tufayli har bir ishlab chiqaruvchu
xarajatlarni kamaytirishga va mahsulot sifatini oshirishga harakat qiladi. Aslini
olganda, raqobat ularni shunday yo'l tutishga majburlaydi.
Zamonaviy iqtisodiyotda bozor narxlarining ko'rinmas qo'li orqali shaxsiy
manfaatlarning boshqarilishi va undan kelib chiqadigan hamkorlik haqiqatan ham
hayratlanarlidir. Keyingi gal kechki ovqatga o'tirganingizda, uni yaratishda ishtirok
etgan barcha odamlar to'g'risida bir o'ylab ko'ring-a. Na dehqon, na yuk mashinasi
haydovchisi, na do'kon egasi siz mazali taomni eng arzon narxda olib, iste'mol
qilishingiz to'g'risida g'amxo'rlik qilgani amri mahol. Biroq, bozor narxlari ularning
58
maqsadini sizniki bilan uyg'unlashtirdi. Eng yaxshi mol yoki ko'rka go'shtini ishlab
chiqargan fermerlar yuqoriroq daromad oladilar, yuk mashinasi haydovchilari va
do'kondorlar mahsulotlarni muddatidan o'tkazmasdan yaxshi holatda iste'molchiga
yetkazib berganlarida ko'proq daromad oladilar va hokazo. Bu jarayonda ularning
barchasi xarajatlarni kamaytirish usullaridan foydalanadilar. Mubolag'asiz, biz
ko'pchiligini hayotda uchratishimiz ehtimoli bo'lmagan o'n minglab odamlar o'zimiz
mustaqil ishlab chiqarishimiz mumkin bo'lgan miqdorga nisbatan ancha ko'p miqdorda
mahsulot iste'mol qilishimizga o'z hissalarini qo'shadilar. Bundan tashqari, ko'rinmas
qo'l shunchalik sezilarsiz va avtomatik ravishda ishlaydiki, biz tartib, hamkorlik hamda
keng turdagi tovar va xizmatlarning mavjudligini odatdagidek qabul qilamiz. Garchi
yetarlicha e'tibor berilmasada, shaxsiy manfaat va ko'rinmas qo'l birgalikda iqtisodiy
taraqqiyotning qudratli kuchi hisoblanadi.
