Mantiqiy Iqtisodiyot

Saylov tizimiga bog'liqlik

Ayrim mamlakatlarda qonun chiqaruvchilarni proportsional vakillik tizimi

asosida saylaydilar. Bunda turli partiyalarning parlamentda egallagan o'rinlar soni

ularning partiyalari olgan ovoz ulushiga proportsional bo'ladi. Yana boshqa

mamlakatlarda qonun chiqaruvchilar majoritar saylov tizimi asosida saylanadilar.

Bunda har bir saylov uchastkasidagi bitta o'rin eng ko'p ovoz olgan nomzodga beriladi.

Proportsional vakillik tizimida parlamentda ko'proq kichik partiyalar paydo

bo'lib, bu parlament saylovlaridan keyin boshqaruv koalitsiyasini tuzishni

murakkablashtiradi. Qarorlar qabul qilish jarayoni odatda sust kechib, ko'pincha

samarasiz murosalarni o'z ichiga oladi. Hukumatning barqarorligi odatda pasayadi,

---

420

chunki bir yoki bir necha partiyalar hukumatni qo'llab-quvvatlamay qo'yishi bilan

tahdid solishlari mumkin.

Ammo majoritar saylov tizimida ozchilik guruhlar geografik jihatdan ma'lum

saylov uchastkasida ko'pchilikni tashkil qilmasalar, ular parlamentda vakillikdan

umuman mahrum bo'lishlari ham mumkin. Bundan tashqari, majoritar saylov tizimi

hukumat koalitsiyasida bo'lmagan vakillarning saylov uchastkalariga qarshi geografik

favoritizm muammosini chigallashtirishi mumkin. Bu muammoni detsentralizatsiya

yo'li orqali mahalliy hokimiyatga katta vakolatlarni berish bilan kamaytirish mumkin

bo'lib, bunda aholi boshqaruv koalitsiyasining geografik chegarisidan tashqarida

bo'lganda ham mahalliy hokimiyat xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo'ladi.

Parlamentda ozchilik vakillarining chetda qolish muammosini bartaraf etish

uchun parlament tizimida odatda proportsional vakillik saylovi afzal ko'riladi.

Proportsional saylov qoidasiga asoslangan parlament tizimi ko'pincha majoritar

qoidaga asoslangan tizimga nisbatan qamrovliroq bo'ladi. Proportsional vakillikning

yana bitta afzalligi shundaki, u maxsus jamoat mollari o'rninga universal jamoat

mollarini qo'llab-quvvatlaydi, chunki saylovda raqobat faqat muhim uchastkalarda ovoz

olishga emas, balki umuman ko'proq ovoz olishga qaratilgan bo'ladi. Bu ozchilik

manfaatlarini himoya qilish uchun ham afzaldir.

Biroq prezidentlik tizimida proportsional vakillikda yuzaga keladigan

partiyalarning tarqoqligi parlamentning prezident vakolatini nazorat qilish qobiliyatini

kamaytiradi.

Nazorat qilinmagan prezident yakka hokimga aylanish xavfi borligi tufayli

ko'pchilik parlament AQSH va Chilidagi kabi majoritar tizim orqali saylanganda

prezidentlik demokratik tizimi afzalroq deb hisoblaydi.