Mantiqiy Iqtisodiyot

ELEMENT 1.2

Tovarlar tanqisligi tufayli biz ularni tanlashga majburmiz.

---

16

uchun sayrga chiqqanda pul sarflash shart emas, biroq sayrga chiqishning ham muqobil

qiymati bor. Sayr qilish uchun ketgan vaqtni boshqa yumushlarga: o'rtog'ingiznikiga

borish yoki kitob o'qishga sarflash mumkin edi.

Video:

Muqobil qiymat

Ba'zi narsalar shunchalik muhimki, ularni amalga oshirish uchun xarajatlarning

ahamiyati yo'q degan iborani tez-tez eshitamiz. Bunday fikrlash bir qarashda xolisdek

tuyuladi va bu balkim odamlarni biz qadrlagan narsalarga pul sarflashga undashning

samarali yo'lidir. Biroq, xarajatlar bu voz kechilgan boshqa muqobil narsalarning

qiymati ekanligini tan olsak, ularni e'tibordan chetda qoldirish asossiz ekanligi ayon

bo'ladi. Bir narsani amalga oshirish uchun uning xarajatlarini hisobga olmaslik xuddi

uning muqobillarining qiymatini hisobga olmaslik bilan baravardir. Agar biz bir-birini

istisno qiluvchi (ammo birday jozibali) muqobillardan birini tanlasak, ularning

arzonrog'i eng ma'qul tanlovdir.

Ham iste'molchi, ham ishlab chiqaruvchilar tanlovlari xarajatlarsiz emas. Tovar

qiymati uning narxida aks etgan bo'lib, u bizga iste'molchi sifatida mahsulotga bo'lgan

istagimizni sotib olishimiz mumkin bo'lgan boshqa muqobil mahsulotlarga bo'lgan

istagimizga taqqoslashga yordam beradi. Agar qiymatlarni hisobga olmasak, unda

daromadimizni «noto'g'ri» narsalarga, y'ani bizga unchalik qiymatga ega bo'lmagan

tovar va xizmatlarga sarflab yuborishimiz mumkin.

Ishlab chiqaruvchilar ham xarajatlarga duch keladilar. Bular mahsulotni yaratish

yoki xizmatlarni ko'rsatish uchun sarflangan resurslar qiymatidan iborat. Masalan,

yangi uy qurish uchun yog'och, po'lat va gipsokarton kabi resurslardan foydalanish bu

resurslarni shifoxona va maktab kabi boshqa narsalarni qurishga foydalanishdan

mahrum qiladi. Resurslarga bulgan baland narxlar, ularning boshqa bozorlarda xaridor

va sotuvchi baholagan, boshqa yuqori qiymatli maqsadlarda foydalanish imkoniyatlari

mavjudligi to'g'risida signal beradi. O'z navbatida, foyda izlovchi korxonalar uchun

---

17

ushbu signallar zarur bo'lib, ular shunga muvofiq ravishda harakat qiladilar va

arzonroq o'rinbosar resurslarni izlaydilar. Biroq davlat siyosati ushbu signallarni yo'qqa

chiqarishi mumkin. U soliq joriy etishi yoki tarafdorlarning iltifotiga erishish uchun

subsidiyalar orqali erkin va ochiq bozorlarda

(?)

 shakllangan narxlarni pasaytirishi

mumkin. Lekin bunday siyosat resurslarni iste'molchilar eng yuqori baholaydigan

narsalarga yo'naltirishga yordam beradigan bozorning rag'batlantiruvchi kuchlarining

susayishiga olib keladi. 1991 va 1994-yilllar orasida Gruziyada sodir bo'lgan voqea bunga

klassik misoldir. Davlatning non narxini bozor narxi darajasidan pastroq qilib

muzlatishi iste'molchilarni bir kilometrdan ortiq navbatlarga turib qolishiga olib keldi.

Narx nazorati

(?)

 bekor qilingan kundanoq barcha do'kon rastalari to'satdan to'ldi va

navbatlar yo'q bo'ldi! Shunga o'xshash hodisa 2006-yilda yana Gruziyada sodir bo'ldi:

Rossiyadan keladigan gaz quvuri portlashi isitishda foydalanadigan kerosinga bo'lgan

talabni juda ko'tarilib ketishiga olib keldi. Narxni bo'rttirishning

(?)

 oldini olish uchun

kerosin narxlari nazoratga olindi, bu esa narxlar erkin bozor narxlari darajasigacha

ko'tarilishiga ruxsat etilmaguncha uzun navbatlarga olib keldi.

Siyosatchilar, davlat mulozimlari va lobbistlar

(?)

 ko'pincha «tekin ta'lim»,

«tekin tibbiy xizmat» yoki «tekin uy-joy» to'g'risida gapiradilar. Bu tushunchalar

aldamchidir. Bularning hech qaysisi tekin emas. Bularning har birini yaratish uchun

tanqis resurslar talab etiladi. Bu tanqis resurslar boshqa muqobil yo'nalishda ishlatilishi

mumkin. Misol uchun, bino, ish kuchi va boshqa resurslardan ta'lim sohasi o'rniga

ko'proq oziq-ovqat ishlab chiqarish, dam olish, atrof-muhitni muhofaza qilish yoki

tibbiy xizmat ko'rsatish sohalarida foydalanish mumkin. Ta'lim berish bilan bog'liq

xarajatlar ishlab chiqarishdan voz kechilgan tovar va xizmatlar qiymatiga teng.

Hukumatlar xarajatlarni o'zgartirishga qodir bo'lishi mumkin, lekin ularni bartaraf eta

olmaydi. Davlat odamlarni pensiya yoshlari uchun pul jamg'arishni rag'batlantirmoqchi

bo'lganda odatda katta reklama loyihalari samarasiz bo'lib chiqadi, lekin soliq

imtiyoziga ega bo'lgan jamg‘arma hisob raqamlari ko'pincha natija beradi.

Muqobil qiymat juda muhim tushunchadir. Hayotdagi har bir narsa muqobil

qiymat bilan chambarchas bog'liq. Biz tanqislik dunyosida yashaymiz va shuning uchun

tanlashga majburmiz. Muqobil qiymat orqali biz dunyoni yaxshiroq anglashimiz

---

18

mumkin. Ko'pchilik muqobil qiymatiga aloqasi yo'q deb qaraydigan ish kuchi ishtiroki,

tug'ilish va aholi o'sish darajalariga muqobil qiymatining ta'sirini ko'rib chiqaylik.

Yuqori ma'lumotli ayollarning ma'lumoti kamroq ayollarga nisbatan uydan

tashqarida ishlash ehtimoli nega yuqoriroq ekanligi to'g'risida hech o'ylab

ko'rganmisiz? Bunga ham muqobil qiymat orqali javob olishimiz mumkin. Ma'lumoti

yuqori bo'lgan ayollarning ishlab daromad topish imkoniyatlari kengroq bo'lganligi

sababli ular uchun uyda o'tirish qimmatga tushadi. Mavjud dalillar shu nuqtai nazarni

qo'llab-quvvatlaydi. 2014-yilda Ukrainada o'n besh yoshdan to oltmish to'rt yoshgacha

bo'lgan ishchi kuchidagi

(?)

 ayollar orasida oliy ma'lumotli ayollarning 70 foizi ish bilan

band bo'lgan. Bu ko'rsatkich tugallanmagan oliy ma'lumotli ayollar o'rtasida 62 foizni

hamda o'rta maktabni tugatgan ayollar orasida esa 40 foizni tashkil etgan

(4)

. Iqtisodiy

nazariyadan bizga ma'lumki, agar uydan tashqarida ishlamaslik qanchalik

qimmatroqqa tushsa, shunchalik kamroq ayollar ishlamaslikni afzal ko'radilar.

1-chizma: Ukrainada bandlikning aholi soniga jinslar bo'yicha nisbati (15-64

yoshli aholi orasida), foizda

0

10

20

30

40

50

60

90

80

70

%

a) Bandlikning aholi soniga jinslar bo'yicha nisbati, 2000–2014-

yillar

b) Jinsi va ma'lumoti bo'yicha bandlik darajasi, 2014-yil

erkaklar

ayollar

ayollar

erkaklar

0

10

20

30

40

50

60

70

2

0

1

4

2

0

1

3

2

0

1

2

2

0

11

2

0

1

0

2

0

0

9

2

0

0

8

2

0

0

7

2

0

0

6

2

0

0

5

2

0

0

4

2

0

0

3

2

0

0

2

2

0

0

1

2

0

0

0

ol

iy

 ta

'li

m

ni

ng

 ik

ki

nc

hi

 b

os

qi

ch

i (

5B

)

ol

iy

 ta

'li

m

ni

ng

 b

iri

nc

hi

 b

os

qi

ch

i (

5A

)

tu

ga

lla

nm

ag

an

 o

liy

 ta

'li

m

ol

iy

 b

o'

lm

ag

an

 o

'rt

a 

m

ax

su

s 

ta

'li

m

 (4

)

o'

rta

 ta

'li

m

ni

ng

 y

uq

or

i b

os

qi

ch

i (

3)

o'

rta

 ta

'li

m

ni

ng

 q

uy

i b

os

qi

ch

i (

2)

bo

sh

la

ng

'ic

h 

yo

ki

 m

ak

ab

ga

ch

a 

ta

'li

m

 (0

-1

)

%

Manba: Labor Force Survey 2014-yil.

---

19

Iqtisod rivoji va daromadlarning o'sishi tug'ilish darajasiga qanday ta'sir

ko'rsatadi deb o'ylaysiz? Uy-ro'zg'or tashvishlariga sarflangan vaqt uydan tashqarida

ishlash uchun mavjud bo'lgan vaqtni qisqartiradi. Daromadlar oshishi bilan esa,

farzand ko'rish va katta oilani tarbiyalash bilan bog'liq muqobil qiymat oshadi. Shuning

uchun, kutilganidek, tug'ilish va aholi o'sishi darajasi kamayadi. Haqiqiy hayot ham shu

tahlilning dalillarini aks ettiradi. Oxirgi ikki asr davomida mamlakatning jon boshiga

to'g'ri keladigan daromadlarining oshishi bilan tug'ilish va aholi o'sishi ham pasaydi.

Bundan tashqari, ushbu holat barcha mamlakatlarda ro'y berganligi kuzatiladi.

Mamlakatlarning madaniy, diniy, etnik va siyosiy-tashkiliy tomonlari bir-biridan ancha

farq qilishidan qat'i nazar, farzand tarbiyasi bilan bog'liq muqobil qiymatning

oshganligi tug'ilish ko'rsatkichiga bir xil ta'sir ko'rsatdi.

Muqobil qiymat kuchli vosita bo'lib, biz unga darslik davomida qayta va qayta

murojaat qilamiz. Ushbu vositani fikrlash jarayoningizda qo'llasangiz, u sizga

iste'molchilar, ishlab chiqaruvchilar, korxona egalari, siyosatchilar va shu kabi boshqa

qaror qabul qiluvchilaning amaliy hatti-harakatlarini yaxshiroq tushunishingizga

yordam beradi. Undan tashqari, ushbu tushuncha sizga yaxshiroq tanlovlarni amalga

oshirishingizga yordam beradi.

O'qish uchun:

Duayt Li. «Imkoniyatlar va xarajatlar»

---

20