Mantiqiy Iqtisodiyot

Pul massasining sekin o'sishi

Shvetsiya

3

2,3

Qo'shma Shtatlari

3

2,1

Shveytsariya

3,4

1,1

Singapur

3,5

1,4

Buyuk Britaniya

5,5

2,7

Markaziy Afrika Respublikasi

6,4

3,6

Kanada

7,5

2,1

Pul massasining tez o'sishi

Nigeriya

22,6

23,2

Urugvay

23

23,4

Malavi

26,7

23,4

Gana

29

24,5

Venesuela Bolivar Respublikasi

37,6

34

Rossiya Federatsiyasi

41,4

39,3

Ruminiya

46,1

53,1

Turkiya

48,4

41,7

Pul massasining o'ta tez o'sishi

Ukraina

140,4

276,8

Zimbabve

164,8

165,3

Manba: Jahon Banki (WB), 2015-yil jahon taraqqiyoti ko'rsatkichlari (WDI) va Xalqaro Valyuta Jamg'armasi,

xalqaro moliya statistikasi (yillik).

Izoh: Gana va Venesuela bo'yicha ma'lumotlar 1990-2013-yillar uchun, Rossiya bo'yicha ma'lumotlar 1994-2014-

yillar uchun, Ukraina bo'yicha ma'lumotlar 1993-2014-yillar uchun ko'rsatilgan. Ma'lumotlar mavjud

bo'lmaganda ular tegishli mamlakatlar manbalaridan olingan: Kanada bo'yicha 1990-2008-yillar uchun

ma'lumotlar Jahon Bankidan va 2009-2014-yillar uchun ma'lumotlar Kanada Markaziy Bankidan olingan.

Zimbabve bo'yicha ma'lumotlar 1990-2007-yillar uchun keltirilgan va ular Jahon Bankining 2009-yil Jahon

taraqqiyoti ko'rsatkichlari hisobotidan olingan.

---

107

7-chizma pul massasining o'sishi bilan inflyatsiya o'rtasidagi bog'liqlikni

tasvirlaydi. 1994–2014-yillar mobaynida pul massasi yiliga pastroq sur'atlarda (7,5 foiz

yoki undan kamroq) o'sgan mamlakatlarda ilflyatisya darajasi ham past bo'lganligiga

e'tibor bering. Bu kabi holatni Qo'shma Shtatlari va Kanada kabi katta va boy

mamlakatlarda, shuningdek, Shvetsiya, Singapur va Markaziy Afrika Respublikasi kabi

kichikroq mamlakatlarda ham kuzatish mumkin.

Biroq, pul massasining o'sish sur'ati yuqori bo'lgan mamlakatlarda inflyatsiya

darajasi ham tez o'sdi. 1994–2014-yillar Nigeriya, Urugvay, Malavi, Gana, Venesuela,

Rossiya Federatsiyasi, Ruminiya va Turkiyada pul massasi yiliga 20-50 foiz atrofida

o'sdi. Ushbu mamlakatlardagi yillik inflyatsiya darajasi ulardagi pul massasining o'sish

darajasiga yaqinligiga e'tibor bering.

Pul massasining haddan tashqari tez o'sishi (100 foiz yoki balandroq) Ukraina va

Zimbabvedagi kabi giperinflyatsiyaga

(?)

 olib keladi. Ushbu mamlakatlarda pul

massasining o'sish sur'atlari oshishi bilan ulardagi inflyatsiya darajasi ham ko'tarila

boshladi.

7-chizmada ko'rsatilganidek, agar uzoq davr davomida pul massasining keskin

o'sishi bilan yuqori inflyatsiya darajasi solishtirilsa, ular o'rtasidagi yaqin bog'liqlik

yaqqol ko'rinadi. Tarixan, bu bog'liqlik butun iqtisodiyotdagi eng barqaror

munosabatlardan biri bo'lib kelgan

(35)

.

Inflyatsiya darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlarda odatda inflyatsiya darajasida

ham katta tebranishlar kuzatiladi. Inflyatsiyaning o'zgaruvchan bo'lishi uning yuqori,

lekin barqaror bo'lishidan ham ko'ra kelajakni rejalashtirishni mushkullashtiradi va

farovonlikka salbiy ta'sir ko'rsatadi. Narxlar birinchi yilda 20 foiz, keyingi yilda 50 foiz,

undan keyin 15 foiz va hokazoga ko'tarilsa, shaxslar va korxonalar uzoq-muddatli

rejalarni tuza olmaydilar. Bu noaniqlik kapital investitsiya loyihalarini rejalashtirish va

amalga oshirishda riskni oshiradi va ularning maqbulligini pasaytiradi. Inflyatsiya

darajasidagi kutilmagan o'zgarishlar aslida foydali hisoblangan loyihalarni tezda

iqtisodiy jihatdan falokatga aylantirishi mumkin. Ushbu noaniqliklarni boshdan

kechirgandan ko'ra, ko'plab qaror qabul qilishga javobgar shaxslar kapital

investitsiyalardan va shu kabi uzoq muddatli majburiyatlarni o'ziga oluvchi

---

108

loyihalardan shunchaki voz kechadilar. Ba'zilar hatto o'z bizneslari va investitsiya

faoliyatlarini barqaror muhitga ega mamlakatlarga ko'chiradilar. Natijada, savdo,

biznes faoliyati va kapital shakllanishidan keladigan potensial manfaatlar amalga

oshmay qoladi.

Bundan tashqari, agar davlat inflyatsiya siyosatini olib borsa, odamlar ishlab

chiqarishga kamroq, boyliklarini himoya qilishga esa ko'proq vaqt sarflaydilar.

Inflyatsiya darajasini oldindan aniq bashorat qila olmaslik odamlar boyliklarini

yo'qotishlariga olib kelishi mumkin. Shu tufayli odamlar taqchil resurslarni tovar va

xizmatlarni ishlab chiqarishdan olib, ularni inflyatsiyadan himoyalangan faoliyatlarga

yo'naltiradilar. Biznes qarorlari qabul qilishga mas'ul shaxslar uchun narxlardagi

o'zgarishlarni oldindan bashorat qila olish qobiliyati ishlab chiqarishni boshqarish va

tashkillashtirishdan ham muhimroqqa aylanadi. Inflyatsiya darajasi noaniq bo'lganda,

korxonalar uzoq-muddatli shartnomalar tuzishni istamaydi, investitsiya loyihalarining

ko'pini to'xtatib qo'yadi hamda resurslar va vaqtini samarasiz faoliyatlarga yo'naltiradi.

Mablag'lar binolar, mashinalar va texnologik tadqiqotlar kabi samarali investitsiyarlga

yo'naltirilmay, o'rniga narxlari inflyatsiya darajasida o'sadi degan umidda oltin, kumush

va san'at buyumlarini sotib olish uchun yo'naltiriladi. Resurslar unumli faoliyatlardan

olinib, unumsiz faoliyatlarga yo'naltirilishi natijasida iqtisodiy taraqqiyot sekinlashadi.

Monetar siyosat yurituvchilar pul massasini kengaytirish (ekspansiya) yoki

cheklash (restriktsiya) siyosatini qo'llash o'rtasida qarorini muntazam o'zgartishi ham

iqtisodiy taqraqqiyotni sekinlashtiradi. Monetar siyosat yurituvchilar pul massasini

keskin oshirganda, dastlab ekspansiya monetar siyosati

(?)

 foiz stavkasini odatda

pasaytirib, joriy investitsiyani rag'batlantiradi va sun'iy iqtisodiy o'sishga olib keladi.

Biroq, iqtisodiy o'sish barqaror bo'lmaydi. Agar ekspanision monetar siyosati davom

ettirilsa, u inflyatsiyaga olib keladi va bu, o'z navbatida, monetar siyosatchilarni

restriktsion siyosatni olib borishga undaydi. Shunda foiz stavkasi ko'tarilib, bu esa

xususiy investitsiya

(?)

 faoliyatini sekinlashtiradi va iqtisodiyotni resessiyaga olib

keladi. Demak, agar monetar siyosat ekspansion va restriktsion siyosatlari o'rtasida

o'zgarib tursa, bu iqtisodiyotni bir kengaytirib va bir qisqartirib, iqtisodiy beqarorlikka

---

109

sabab bo'ladi. Monetar siyosatdagi ushbu xususiyat noaniqlikni keltirib chiqaradi,

xususiy investitsiyani kamaytiradi va iqtisodiy o'sish darajasini pasaytiradi.

Nima uchun pul massasini nazorat qilishga javobgar muassasa (monetar siyosati

yurituvchilar) ekspansiya tartibidan restriktsiya tartibiga (va aksincha) o'tishi

mumkin? Pul massasining keskin ko'payishidan so'ng qisqa muddatli iqtisodiy o'sish

ehtimoli borligiga ahamiyat bering. Agar monetar siyosatchilar siyosiy rahbarlar

nazoratida yoki ular ta'siri ostida bo'lsa, ushbu rahbarlar muqarrar resessiya

boshlanishidan oldin yana saylanish umidida saylovdan oldin shunday iqtisodiy o'sishni

yaratishdan manfaatdor bo'lishlari mumkin.

Bu kabi «siyosiy biznes tsikllari»

(?)

 dunyoning ko'plab mamlakatlarida

kuzatilsada, o'tish davri iqtisodiyotlarida o'zgacha munosabat vujudga kelgan. Har

doimgidek, siyosiy barqarorlik tadbirkorlik ishonchini yaratish uchun, demak,

investitsiya jalb qilish va iqtisodiy o'sish uchun ahamiyatga ega. Post-kommunist

mamlakatlari bozor iqtisodiyoti islohotlarining

(?)

 tulri yo'llarini tanlashlariga to'g'ri

keldi. Ba'zi mamlakatlar izchil islohotlarni tez boshlagan bo'lsa (masalan, Estoniya),

boshqalarida rahbariyatning aksariyatini sobiq kommunistlar tashkil etgan

(O'zbekiston). Shuning uchun mamlakatlardagi islohotlar turli tezlik va usullarda

amalga oshirilib, islohotlar samaradorligi ham turlicha bo'lgan. Shunga qaramasdan, bu

mamlakatlarning barchasida iqtisodiy faoliyat sub'ektlari barqaror siyosatga

tayanishlari va shu siyosatlar asosida kelajakdagi rejalarini tuzishlari mumkin edi.

Aksincha, islohot o'tkazish yoki uni kechiktirish o'trasigadi qayta almashuvchanlikka

duch kelib, noizchil va o'zgaruvchan siyosat olib borilgan mamlakatlarda (masalan,

Bolgariya va Ukrainada) saylovlar oldidan yangi hukumatni kim shakllantirishi

bo'yicha noaniqlik darajasi oshar edi. Siyosiy biznes tsikli teskari tomonga o'zgarib,

saylovlardan oldin iqtisodiy o'sishning sekinlashuvi kuzatilgan, chunki siyosat

noaniqligi investitsiya hajmini kamaytirgan

(36)

.

1990-yillarda kommunizmdan voz kechgan mamlakatlardagi iqtisodiy

muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizliklarga qisman noto'g'ri monetar siyosati sababchi

bo'lgan. Bu mamlakatlarning barchasida ishlab chiqarish keskin kamayib, ular bozor

iqtisodiyotiga o'tishda qiyinchiliklarga duch keldilar. 1990 va 1994-yillar orasida

---

110

Ukrainada YIM hajmi 48 foizdan ko'proqqa qisqardi

(37)

. Bunga javoban, Ukraina

hukumati katta miqdorda rubl kreditlarini muomalaga chiqarish orqali sanoat va

qishloq xo'jaligi uchun subsidiyalarni moliyalashtirdi. Katta byudjet defitsiti

(?)

monetizatsiya qilindi, ya'ni Ukraina Milliy banki (UMB) davlat xarajatlarini

moliyalashtirish uchun osonlikcha pul bosib chiqardi. 1992-yilning fevral va mart

oylarida monetar bazasi oyiga 50 foizga oshib bordi. 1992-yilda giperinflyatsiya darajasi

2730 foizga, 1993-yilda esa 10 155 foizga yetgan. Sobiq Sovet Ittifoqi parchalanishidan

keyin shakllangan o'n to'rt mamlakatdan o'ntasida hamda Polsha, Yugoslaviya va

Bolgariyada giperinflyatsiya (haddan ortiq pul taklifi siyosati sababli) kuzatilgan.

YTTBga ko'ra, inflyatsiya darajasi faqat urushni boshdan kechirayotgan Armanistonda

Ukrainadan ko'ra yuqoriroq edi

(38)

. Parlamentga bo'ysunuvchi UMB o'z xatosini anglab,

kredit berishni to'xtatdi. 1994-yilning iyul oyiga kelib, oylik inflyatsiya darajasi 2,1

foizgacha pasaydi. Parlamentga UBMning qarori xush kelmadi va 1994-yilning

avgustida UBM yana katta miqdorda kreditlar ajratishga majbur bo'ldi (ya'ni,

ekspansion monetar siyosatini amalga oshirdi). Natijada, 1994-yilning oktabrida ushbu

kreditlar inflyatsiyani 23 foizgacha oshirdi. Sovet iqtisodiyoti parchalanishidan keyin

vujudga kelgan resessiyani o'sha davrda o'tkazilgan monetar siyosat yanada

chuqurlashtirdi.

---

111

8-chizma: Pul massasining o'sishi va inflyatsiya, 1992-1994-yillar

Iste'mol narxlari indeksi (INI)

1,92

1,93

4,92

4,93

7,92

10,92

7,93

10,93 1,94

4,94

7,94

10,94

-10

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

%

0

M1

Chizma manbasi: Oleksandr Petrik (2006), «Ukrainada monetar rivojlanish tarixi», Ukraina Milliy Banki, 7-

bet. Ma'lumotlar manbasi: Ukraina Davlat Statistika Qo'mitasi, shaxsiy hisob-kitoblar.

Monetar barqarorlik iqtisodiy taraqqiyot muhitining ajralmas qismidir. Monetar

barqarorliksiz kapital investitsiyalar va vaqt talab qiluvchi boshqa ayirboshlashlardan

keladigan potensial manfaatlar kamayadi, mamlakat aholisi esa o'z potensialidan to'la

foydalana olmaydi.

Video:

Pul bosib chiqarishning oqibatlari

---

112

«O'tgan yilgi soliqlarni muvaffaqiyatsiz investitsiya deb

hisobdan chiqarsam bo'ladimi?»