Mantiqiy Iqtisodiyot

ELEMENT 2.4

O'z salohiyatiga erishish uchun davlat kapitalni farovonlikni oshiruvchi loyihalarga

yo'naltiruvchi mexanizmga ega bo'lishi kerak.

---

96

Investitsiyani moliyalashtirish uchun yoki investor, yoki unga mablag' ajratishga tayyor

shaxs jamg'arishi kerak bo'ladi. Jamg'arma investitsiya jarayonining ajralmas qismidir.

Lekin hamma investitsiya loyihalari har doim samarali bo'lavermaydi. Investitsiya

natijasida qo'shimcha ishlab chiqarilgan mahsulotning qiymati uning tannarxidan

yuqori bo'lsagina investitsiya loyihasi mamlakat farovonligini oshiradi. Aks holda, loyiha

samarasiz hisoblanib, farovonlik darajasini kamaytiradi. Investitsiyalarning

muvaffaqiyatini oldindan aniq aytish qiyin, shuning uchun gohida eng istiqbolli

investitsiya loyihalari ham farovonlik darajasini oshirishda muvaffaqiyatsizlikka

uchrashi mumkin. Iqtisodiy taraqqiyotning istiqbolliligini ta'minlash uchun mamlakat

jamg'arma mablag'larini jalb qilish va ularni farovonlikni oshirish ehtimoli yuqori

bo'lgan investitsiyalarga yo'naltirish mexanizmiga ega bo'lishi kerak.

Bozor iqtisodiyotida ushbu vazifani kapital bozori

(?)

 bajaradi. Keng ma'noda u

aksiyalar, obligatsiyalar va ko'chmas mulk bozorlarini o'z ichiga oladi. Fond birjasi

(?)

,

banklar, sug'urta kompaniyalari, pay fondlari va investitsiya kompaniyalari kabi

moliyaviy institutlar

(?)

 kapital bozori faoliyatida muhim rol o'ynaydi.

Kichik biznes egalari, korporativ aksiyadorlar

(?)

 va venchur kapitalistlar

(?)

 kabi

xususiy investorlar kapital bozorida o'z mablag'larini tavakkal qiladilar. Biroq,

investorlar ham gohida xatoga yo'l qo'yadi. Ba'zan ular amalga oshirgan loyihalar

muvaffaqiyatsizlik bilan yakun topadi. Agar investorlar bunday tavakkal qilmaganda edi,

ko'p g'oyalar sinovdan o'tmay qolgan va ko'plab samarali, lekin qaltis loyihalar amalga

oshmagan bo'lar edi.

Internet xizmatlarining rivojlanishida tadbirkorlik, tavakkal qilish va kapital

bozorining rollarini ko'rib chiqaylik. 1990-yillarning o'rtalarida Kaliforniyadagi Stenford

universiteti aspirantlari Sergey Brin (Rossiyadan kelgan immigrant) va Larri Peyj

Internetdan ma'lumot izlashni yengillashtirish bo'yicha ilmiy loyiha ustida ishlayotgan

edilar. Ularning kelajakda muvaffaqiyatli tadbirkor bo'lishiga ishonish qiyin edi. Biroq,

1998-yilda Brin va Peyj Google Inc. ga, ya'ni reklama orqali daromad ko'radigan tekin

Internet xizmatlari bo'yicha biznesga asos soladilar. Ular yaratgan kuchli ma'lumot

izlovchi Internet xizmati kundalik ravishda millionlab shaxslar va korxonalarning

unumdorligini oshiradi. Ular katta boylikka erishdilar va Google yaxshi tanilgan

kompaniyaga aylandi. 2018-yilda uning 85 000 dan ortiq xodimi (uning ota kompaniyasi

---

97

Alphabetni hisobga olganda) bo'lgan. Oxirgi o'n yilda eBay va Amazon kabi boshqa

Internet-kompaniyalar ham foyda olib, jadal o'sdi.

Biroq, bir qator Internet xizmatlari bo'yicha boshqa yangi korxonalarning taqdiri

o'zgacha yakunlandi. Broadband Sport va eVineyard kabi ko'plab «dot-com» larning

daromadlari xarajatlarini qoplashga yetarli bo'lmaganligi sababli, bankrot bo'ldi. Bu

korxonalarning katta umidlari puchga chiqdi.

Noaniqlik dunyosida muvaffaqiyatsiz investitsiyalar yangi texnologiyalar va

mahsulotlarni yaratish uchun to'lanadigan kerakli haqdir. Biroq, bunday

muvaffaqiyatsiz loyihalar aniqlanib, ular to'xtatilishi kerak. Bozor iqtisodiyotida ushbu

vazifani kapital bozori amalga oshiradi. Agar korxona zarar ko'rishda davom etsa, oxir-

oqibatda investorlar loyihani to'xtatib, mablag'larining behuda sarflanishiga chek

qo'yadi.

O'zgarishlar sur'atini va tadbirkorlik qobiliyatining xilma-xilligini hisobga olsak,

kapitalni taqsimlashda sog'lom qaror qabul qilish uchun bitta rahbarning, sanoatni

rejalashtirish qo'mitasining yoki davlat muassasasining zehn-qobiliyati yetarli emas.

Investitsiya mablag'larini farovonlikni oshirishga mo'ljallangan loyihalarga uzluksiz

yo'naltiradigan mexanizmni xususiy kapital bozorisiz yaratishning iloji yo'q.

Nega? Agar sarmoya bozor tizimi o'rnida davlat tomonidan taqsimlandanga,

butunlay boshqa omillar harakatga keladi. Loyihalarning qaysi biri tanlanishini bozor

printsipiga asoslangan daromad emas, balki siyosiy ta'sir belgilaydi. Farovonlikni

oshiradigan emas, balki uni pasaytiradigan investitsiya loyihalarining ehtimoli oshadi.

Siyosiy qarorlar ta'mirlash bilan bo'gliq faoliyatdan ko'ra yangi loyihalarni qo'llab-

quvvatlashga ham moyil. Avtomagistralning ochilish marosimi o'nqir-cho'nqir yo'lni

ta'mirlashga nisbatan ko'zga ko'proq ko'rinadi.

Sovet davridagi markazlashgan rejalashtirishga asoslangan sotsialistik

mamlakatlarning tajribasi bu nuqtai nazarni izohlaydi. Qirq yil davomida (1950–1990-

yillar) ushbu mamlakatlardagi investitsiya darajasi dunyodagi eng yuqorilardan biri

hisoblangan. Markaziy rejalashtirish organlari milliy daromadning deyarli uchdan bir

qismini kapital qo'yilmalariga yo'naltirgan. Biroq investitsiyaning bunday yuqori

darajasi ham turmush sharoitini uncha yaxshilamadi, chunki loyihalarni

moliyalashtirish iqtisodiy emas, balki siyosiy nuqtai nazardan kelib chiqib belgilanar edi.

---

98

Resurslar ko'pincha iqtisodiy muvofiq bo'lmagan loyihalarga sarflangan va muhim

siyosiy rahbarlar katta siyosiy ahamiyatga («nufuzga ega») ega investitsiyalarni qo'llab-

quvvatlagan. Taqsimot muammosini ikki misolda ko'rsa bo'ladi. Stalin Oq dengiz

kanalini qurishga undagan, lekin uning belgilagan bema'ni vaqt jadvaliga binoan, kanal

juda sayoz va foydasiz bo'lib chiqqan. Xrushchevning Qozog'istonni Amerika va Kanada

dashtlari darajasida bug'doy yetishtirishga yetkazish kampaniyasi natijasida keng

ko'lamli sug'orish loyihalari vujudga keldi. Bu esa, o'z navbatida, Orol dengizining

qurishiga olib keldi

(31)

.

Vaqt o'tishi bilan Orol dengizi holati

Investitsiyaning noto'g'ri taqsimlanishi va faol o'zgarishlardan orqada qolish

ushbu mamlakatlarning ko'pchiligida sotsializmning qulashiga olib keldi.

Uy-joyni moliyalashtirish uchun davlatning kreditlarni bo'yicha yaqin

o'tmishdagi AQSH tajribasi ham kapitalni siyosiy taqsimlashning amalda ishlashini

---

99

ko'rsatadi. Odatda «Fannie Mae» va «Freddie Mac» deb tanilgan Federal milliy ipoteka

krediti uyushmasi va Federal uy-joy ipoteka krediti korporatsiyasi, muvofiq ravishda,

1968 va 1970-yillarda davlat moliyalashtiradigan korporatsiya sifatida Kongress

tomonidan tashkil etilgan. Ulardan kapital bozori faoliyatini takomillashtirish va uy-joy

kreditini arzonlashtirish kutilgan. Fannie Mae va Fannie Mac xususiy kompaniyalar

bo'lishiga qaramasdan, mablag' jalb qilish uchun ular chiqargan obligatsiyalarni

investorlar kam riskli deb hisoblagan, chunki ular davlat tomonidan kafillangan bo'lgan.

Natijada, Fannie Mae va Freddie Mac xususiy korxonalarga nisbatan 0,5 foiz band

arzonroq stavkada qarz olishga muvaffaq bo'lgan. Bu ularga raqobatchilari ustidan katta

ustunlik berdi va ular ko'p yillar davomida yuqori daromadga ega bo'ldilar.

Lekin davlat sponsorligi Fannie Mae va Freddie Mac faoliyatiga jiddiy siyosiy tus

berdi. Prezident ularning boshqaruv kengashiga bir necha a'zolarni tayinladi. Fannie

Mae va Freddie Macning oliy rahbariyati yetakchi kongressmenlarga katta siyosiy

in'omlar berdilar. Bundan tashqari ular Kongress xodimlarini ko'pincha yuqori maoshli

ishlarga yolladilar, xodimlar esa, o'z navbatida, o'zlarining avvalgi davlat rahbarlarini

lobbi qildilar. Ularning lobbi faoliyati afsonaviy edi. Lobbi qilish orqali Kongressdan

maxsus imtiyozlar olish va shu imtiyozli statusini davom ettirish uchun 1998 va 2008-

yillar o'rtasida Fannie Mae 79,5 million dollar, Freddie Mac esa 94,9 million dollar

sarfladilar

(32)

.

Fannie Mae va Freddie Mac ipoteka krediti

(?)

 berish bilan shug'ullanmagan, ya'ni

uy-joy sotib olishi uchun odamlarga tog'ridan-tog'ri kredit ajratmagan. Buning o'rniga

ular ipoteka kreditlarini ikkilamchi bozordan, ya'ni banklar va boshqa kreditorlar

ajratgan ipoteka kreditlari bozoridan sotib olar edi. Mablag'larni arzonroq jalb qila olishi

sababli, ular juda ko'p ipoteka kreditlarini sotib oladi va 1990-yillarning o'rtasiga kelib

davlat tomonidan moliyalashtirilgan bu ikki kompaniya jami uy-joy ipoteka

kreditlarining qariyb 40 foiziga egalik qiladi. Ularning ikkilamchi bozordagi

hukmronligi bundan ham katta bo'lgan. 2008-yilda to'lov qobiliyatsizligiga

(?)

uchrashidan avvalgi o'n yillik davrda Fannie Mae va Freddie Mac banklar va boshqa

ipoteka kreditorlari sotgan jami ipoteka kreditlarining 80 foizidan ko'prog'ini sotib

oladi.

---

100

Fannie Mae va Freddie Mac Kongressdan lobbi faoliyati orqali imtiyozlarga egalik

qilgan bir paytda, Kongress a'zolari ulardan siyosiy maqsadlarda ham foydalandilar,

jumladan kam va o'rta daromadli qarz oluvchilarga uy-joy sotib olishlari uchun ipoteka

kreditlari olishni osonlashtirishga erishdilar. Kongress ko'rsatmalariga javoban Uy-joy

va shahar rivojlantirish departamenti 1996-yilgacha Fannie Mae va Freddie Mac

moliyalashtirgan ipoteka kreditlarining 40 foizi kam daromadli uy xo'jaliklariga

ajratilishi to'g'risida qaror qabul qildi. Bu raqam 2000-yilga kelib 50 foizga, 2008-yilga

kelib esa 56 foizgacha oshdi. Bu qaror talablarini bajarish maqsadida Fannie Mae va

Freddie Mac boshlang'ich to'lovi

(?)

 kichik bo'lgan yoki umuman to'lovi bo'lmagan

ipoteka kreditlarni ko'proq qabul qila boshladi. Ular substandart qarz oluvchilarga, ya'ni

yomon kredit tarixiga ega qarz oluvchilarga beriladigan ipoteka kreditlarining ulushini

ham keskin oshirib yubordilar. Ikkilamchi bozordagi hukmronligi sababli, ularning qarz

berish amaliyoti ipoteka krediti beruvchilarning amaldagi qarz berish standartlariga

jiddiy ta'sir ko'rsatdi. Yuqori riskli kreditlarni Fannie Mae va Freddie Macga o'tkazish

mumkinligini tushunib yetgan kredit beruvchilar qarz oluvchilarning kredit qobiliyatini

tekshirishga yoki kredit mablag'larini qaytarish ehtimoliga uncha ahamiyat bermadi.

Fannie Mae va Freddie Macga ipoteka kreditini sotish orqali kredit riskini ham ularga

o'tkazishadi, axir.

6-chizmadan ko'rinib turibdiki, substandart ipoteka kreditlarining (jumladan,

to'liq hujjatlarsiz rasmiylashtirilgan kreditlar ham) jami yangi ajratilgan ipoteka

kreditlaridagi ulushi 1994-yilda 4,5 foizdan 2000-yilda 13,2 foizga, 2006-yilda esa jami

ajratilgan ipoteka kreditlaridagi ulushi 33,6 foizigacha ko'tarildi. Ushbu davr mobaynida

qarz oluvchilardan kamida 20 foiz miqdorda boshlang'ich to'lov talab qilinadigan

an'anaviy kreditlarning ulushi uchdan ikki qismdan to uchdan bir qismgacha kamaydi.

Substandart kreditlar

(?)

 bo'yicha defolt va musodara qilish darajasi

(?)

 birinchi tabaqali

qarz oluvchilarga ajratilgan an'anaviy kreditlar bo'yicha ayni ko'rsatkichlardan 7-10

marta yuqori. Kutilganidek, zaifroq kredit tarixiga ega bo'lgan qarz oluvchilarga

ajratilgan kreditlar ulushining o'sishi oxir oqibat defolt va mulkni musodara qilish

darajasining oshishiga olib keldi.

Ham Kongress, ham prezidentlar Bill Klinton va Jorj U. Bushning ma'muriyatlari

ushbu qoida-tartiblarni qattiq qo'llab-quvvatlagan hamda uy-joy mulkdorlari sonining

---

101

ko'payishini ular olib borgan siyosat natijasi deb qaraganlar. Davlat siyosati ipoteka

krediti berish standartlarini kuchsizlantirgan paytda yuqori riskli qarzlarga kredit

ajratish osonlashdi va dastlabki natijalar ijobiydek tuyuldi. 2001-2005-yillarda uy-joyga

bo'lgan talab va uy-joy narxlari tez ko'tarildi, qurilish sanoatida esa o'sish tezlashdi.

6-chizma: Substandart ipoteka kreditining jami ipoteka kreditlaridagi ulushi

(1994–2007)

40

35

30

25

20

15

10

5

0

13,2

9,2

25

32,2

33,6

18,1

4,5